W badaniach pamięci prospektywnej sięga się po metody laboratoryjne – najczęściej różnorodne zadania komputerowe; metody naturalistyczne – usiłujące uchwycić zjawisko pamięci prospektywnej w życiu codziennym; oraz testy i kwestionariusze. Ze względu na różne wady i zalety każdej z metod, zastosowanie danej będzie zależało od celu badania.

Pamięć prospektywna ulega pogorszeniu w procesie normalnego starzenia się, ale też w konsekwencji stanów chorobowych lub urazów. Stwierdzono zaburzenie jej działania między innymi w przypadku: chorób otępiennych i neurodegeneracyjnych, urazów mózgu,
w schizofrenii, u osób nadużywających narkotyków, narażonych na działanie nikotyny i w wielu innych przypadkach. Właśnie w kontekście klinicznym testy i kwestionariusze do badania pamięci prospektywnej znajdują najczęściej zastosowanie. Jak zauważa Niedźwieńska (2013) badanie specyficznie pamięci prospektywnej (poza ogólnymi miarami pamięci) w kontekście klinicznym jest szczególnie wartościowe ze względu na jej znaczenie w przewidywaniach odnośnie stosowania się pacjenta do zaleceń lekarskich, co ma niebagatelne znaczenie w procesie leczenia i rehabilitacji.

Początkowo badanie pamięci prospektywnej za pomocą testów ograniczało się do pozycji testowych zawartych w bardziej ogólnych kwestionariuszach badających pamięć. Z czasem pojawiło się kilka narzędzi dedykowanych tylko pamięci prospektywnej. Poniżej znajduje się chronologiczny, a więc zgodny z kolejnością ich powstawania, przegląd najważniejszych narzędzi behawioralnych i kwestionariuszowych stosowanych do badania pamięci prospektywnej.

Testy behawioralne do badania pamięci prospektywnej

Rivermeadski Behawioralny Test Pamięci (Rivermead Behavioural Memory Test; RBMT; Wilson, Cockburn i Baddeley; 1985). Najnowsza dostępna wersja anglojęzyczna (Rivermead Behavioural Memory Test – Third Edition; RBMT-3; Wilson, Greenfield, Clare, Baddeley, Cockburn, Watson, Tate, Sopena, Nannery, Crawford, 2008) jest rozszerzona względem wersji pierwotnej. Ten test neuropsychologiczny służy do diagnozowania codziennego funkcjonowania pamięci oraz monitorowania zachodzących w niej zmian, specyficznie
w grupach pacjentów neuropsychologicznych oraz osób starszych (ze względu na dość duży stopień łatwości nie będzie miał zastosowania w przypadku osób zdrowych). Pamięci prospektywnej dotyczą dwa zadania (bez osobnej skali), w których osoba badana: po usłyszeniu dźwięku budzika ma zapytać osobę prowadzącą o termin następnego spotkania oraz ma zapamiętać, gdzie został schowany przedmiot należący do niej i poprosić o jego zwrot na koniec badania (Niedźwieńska, 1999). W przypadku tego testu pamięć prospektywna jest oceniana w dość ograniczonym zakresie, jednak, jak zauważa Niedźwieńska (2013), do momentu powstania specyficznych testów pamięci prospektywnej, było to jedyne dostępne narzędzie.

Materiały wydawcy testu:

http://www.pearsonclinical.co.uk/Psychology/AdultCognitionNeuropsychologyandLanguage/AdultMemory/RivermeadBehaviouralMemoryTestThirdEditionRBMT3/RivermeadBehaviouralMemoryTestThirdEditionRBMT3.aspx

Przesiewowy Test Pamięci Zamiarów (Memory for Intentions Screening Test; MIST; Raskin i Buckheit, 1998). Test służy do diagnozowania pamięci prospektywnej u osób powyżej 18. roku życia. Składa się z 8 zadań prospektywnych, jego przeprowadzenie trwa około 30 minut, ma dwie wersje równoległe. Zadania prospektywne wymagają reakcji słownej lub wykonania konkretnej czynności (zadania zawierają się w kategoriach: reakcja werbalna/niewerbalna, zamiar czasowy/zdarzeniowy oraz krótki/długi czas odroczenia). Zadanie bieżące to rozwiązywanie słownych wykreślanek. Przykłady zastosowanych zadań prospektywnych to, na przykład: „Za 15 minut powiedz mi, że jest czas na przerwę” – zadanie czasowe; „Kiedy podam Ci czerwony długopis, zapisz na kartce swoje imię” – zadanie zdarzeniowe. Na zakończenie testu osoba badana odpowiada na pytania na rozpoznanie treści, które pojawiły się lub się nie pojawiły wcześniej w teście (Raskin, 2009). Dzięki porównaniu tych wyników z ogólnym wykonaniem zadań prospektywnych, można uzyskać informację na temat tego, jaka faza pamięci prospektywnej jest zaburzona (Niedźwieńska, 2013). Twórcom testu zależało na zbadaniu pamięci prospektywnej z dłuższą perspektywą czasową, dlatego dostępne jest zadanie z 24-godzinnym okresem odroczenia (osoba badana ma zadzwonić następnego dnia i powiedzieć, ile godzin przespała w nocy; Niedźwieńska, 2013). W teście uzyskuje się 7 wyników: 1 ogólny oraz 6 odpowiadających poszczególnym rodzajom zadań występujących w teście (werbalne, niewerbalne, czasowe, zdarzeniowe, krótki oraz długi okres odroczenia). Dodatkowo test umożliwia analizowanie 5 typów błędów: brak reakcji, zastąpienie zadania, utrata treści i utrata czasu (Niedźwieńska, 2013) oraz pozostałe błędy, niemieszczące się w żadnej z wcześniejszych kategorii (Raskin, 2009). Rzetelność testu jest wysoka i wynosi 0,89 (test-retest). Trafność testu jest zadowalająca: zaobserwowano istotne korelacje pomiędzy wynikami MIST a Rivermeadskiego Behawioralnego Testu Pamięci (RBMT), r=0,80 (Raskin i Bukheit, 2001; Niedźwieńska, 2013). MIST znajduje zastosowanie w grupach osób z różnymi zaburzeniami neurologicznymi lub schorzeniami
z towarzyszącymi zaburzeniami pamięci oraz wśród zdrowych osób starszych (por. Raskin, 2009, s. 30).

Materiały wydawcy testu: http://www4.parinc.com/Products/Product.aspx?ProductID=MIST

Test Pamięci Prospektywnej Cambridge (Cambridge Test of Prospective Memory; CAMPROMPT; Wilson, Emslie, Foley, Shiel, Watson, Hawkins, Groot, Evans, 2005). Test służy do diagnozowania pamięci prospektywnej u osób powyżej 16. roku życia. Składa się z 6 zadań prospektywnych (po 3 zadania czasowe i zdarzeniowe), jego przeprowadzenie trwa około 25 minut i składa się z dwóch wersji równoległych. Osoba badana jako zadanie bieżące rozwiązuje różne zadania typu papier-ołówek (test wiedzy ogólnej, wykreślanki słowne). Zadanie prospektywne w kontekście czasowym polega na tym, aby (w nawiasach kwadratowych zadanie z równoległej wersji testu): przypomnieć eksperymentatorowi
o zabraniu kubka [kluczy]; zmienić wykonywane zadanie [zmienić długopis]; przypomnieć eksperymentatorowi, że ma zadzwonić na recepcję [do garażu]. Zadania prospektywne
w kontekście zdarzeniowym polegają na tym, aby oddać eksperymentatorowi książkę, kiedy w teście wiedzy ogólnej pojawi się pytanie o program telewizyjny; przekazać kopertę, kiedy podana zostanie informacja o 5 minutach do zakończenia testu oraz w momencie zakończenia sesji przypomnieć egzaminatorowi o 5 schowanych na początku badania przedmiotach. Osoby badane mogą stosować dowolne strategie ułatwiające zapamiętywanie zadań (Thöne – Otto i Walther, 2007). W teście uzyskuje się 3 wyniki: na skali zamiarów czasowych, zamiarów zdarzeniowych oraz wynik ogólny. Standaryzację testu przeprowadzono na grupie 237 osób zdrowych (wiek 16-92 lata) oraz 72 osób z różnymi zaburzeniami neurologicznymi. Rzetelność testu jest zadowalająca i wynosi 0,64 (współczynnik tau-b Kendalla; na podstawie test-retest). Trafność testu: istotne korelacje pomiędzy wynikami CAMPROMPT
a Rivermeadskiego Behawioralnego Testu Pamięci (RBMT) ogólnymi (r=0,38) oraz wynikami w zadaniach zdarzeniowych (r=0,47), ale nie w zadaniach czasowych (r=0,22). (Thöne – Otto i Walther, 2007; Niedźwieńska, 2013). CAMPROMPT stosuje się w grupach osób z zaburzeniami neurologicznymi różnego pochodzenia oraz schorzeniami
z towarzyszącymi deficytami poznawczymi.

Materiały wydawcy testu:

http://www.pearsonclinical.co.uk/Psychology/AdultCognitionNeuropsychologyandLanguage/AdultMemory/CambridgeProspectiveMemoryTest(CAMPROMPT)/CambridgeProspectiveMemoryTest(CAMPROMPT).aspx

Royal Prince Alfred Prospective Memory Test (RPA-ProMem; Radford, Lah, Say, Miller, 2011). Test służy do diagnozowania pamięci prospektywnej u osób powyżej 18. roku życia. Powstał w odpowiedzi na zapotrzebowanie na test pamięci prospektywnej, który dostarczałby wielu równoległych form, umożliwiających monitorowanie efektów rehabilitacji, niezbyt długiego, ale jednocześnie pozwalającego na badanie zamiarów długoterminowych oraz
o dużej trafności fasadowej. Test dopuszcza użycie przez osobę badaną dowolnych pomocy prospektywnych. Sesja trwa około 30 minut i obejmuje 4 zadania (zdarzeniowe i czasowe oraz długo- i krótkoterminowe). Zadania krótkoterminowe polegają na tym, że (w nawiasach kwadratowych zadania z dwóch równoległych wersji testu) osoba badana ma: po 15 minutach od rozpoczęcia sesji powiedzieć, że jest czas na przerwę [przerwać bieżące zadanie
i powiedzieć, co ostatnio jadła lub przypomnieć eksperymentatorowi, że ma przestawić auto, aby uniknąć mandatu] – zadanie czasowe; na koniec sesji lub po usłyszeniu dźwięku budzika (30 minut od rozpoczęcia badania): poprosić o wskazówki na temat strategii robienia notatek [poprosić o zwrot pożyczonego wcześniej przedmiotu lub poprosić o coś do picia] – zadanie zdarzeniowe. Zadania długoterminowe: osoba badana ma po powrocie do domu zadzwonić
i zostawić na poczcie głosowej informację o tym jaka jest pogoda [jak ma na imię jej matka lub która jest godzina] – zadanie zdarzeniowe; po tygodniu od sesji wysłać do badacza kartkę ze swoim imieniem i słowem „Hawaje” [opisem pogody  lub informacją, co tego dnia będzie jeść na obiad] – zadanie czasowe. Autorzy testu pozostawiają klinicystom dobór aktywności bieżącej, natomiast zaznaczają, że nie może ona utrudniać monitorowania czasu do wykonania zadań prospektywnych, ani też wykonanie zadań prospektywnych nie może zakłócać przebiegu spotkania. W teście otrzymuje się 5 wyników: wynik ogólny oraz osobne wyniki dla zadań czasowych, zdarzeniowych, długo- oraz krótkoterminowych (Radford i in., 2011). Standaryzację testu przeprowadzono na grupie 20 osób zdrowych (wiek 18-63 lata) oraz 20 pacjentów ze stwierdzonym pogorszeniem funkcjonowania pamięci prospektywnej. Rzetelność testu: 0,90 i 0,97 (dla pierwszej wersji testu; odpowiednio grupa kontrolna i grupa pacjentów). Trafność testu dla grupy kontrolnej: istotne negatywne korelacje z innymi miarami pamięci; z CAPM-Self (Kwestionariusz Kompleksowej Oceny Pamięci Prospektywnej wypełniony przez osobę badaną – samoopis) r=-0,67; z EMQ r=-0,62;
z CAPM-Other (Kwestionariusz Kompleksowej Oceny Pamięci Prospektywnej wypełniony przez krewnego lub przyjaciela osoby badanej) r=-0,50; lepsze wyniki w teście RPA-ProMem odpowiadają mniejszej liczbie zgłaszanych problemów z pamięcią w życiu codziennym (Radford i in., 2011). Dostępne są również normy opracowane na grupie 257 osób starszych (powyżej 70. r.ż.; średnia wieku 80,78), spośród których 118 osób stanowiło grupę kontrolną osób zdrowych, a 139 grupę osób z pogorszeniem funkcji poznawczych. Uzyskano obiecujące wyniki, jednak autorzy sugerują dalsze badania nad użytecznością tego narzędzia w grupie osób starszych (Rabin, Chi, Wang, Fogel, Kann, Aronov, 2014).

Dostęp do testu: http://www.rehabmeasures.org/Lists/RehabMeasures/Attachments/999/RPA-ProMem%20Test.pdf

Kwestionariusze do badania pamięci prospektywnej

Kwestionariusz Pamięci Prospektywnej (Prospective Memory Questionnaire; PMQ; Hannon, Adams, Harrington, Fries – Dias i Gipson, 1995). Kwestionariusz, w którym osoba badana szacuje częstotliwość występowania błędów w pamięci prospektywnej: 52 pozycje, ocena na 9-stopniowej skali typu likertowskiego. Osoba badana uzyskuje 5 wyników; ogólny oraz odnoszące się do 4 skal opisujących: zamiary długoterminowe nieregularne, zamiary krótkoterminowe regularne, zamiary oparte na wskazówkach wewnętrznych oraz stosowane strategie wspierania pamięci prospektywnej. Standaryzacja testu została przeprowadzona na grupie 114 młodych dorosłych, 27 osób starszych oraz 15 dorosłych po przebytych urazach mózgu. Rzetelność testu wyniosła 0,92 dla wyniku ogólnego i od 0,78 do 0,90 dla poszczególnych skal. Osoby starsze oraz po przebytych urazach mózgu miały istotnie gorsze wyniki od osób młodych, ale tylko na skali dotyczącej zamiarów krótkoterminowych, najbardziej wrażliwych na niepowodzenia w przypadku zaburzeń pamięci prospektywnej (Hannon, Adams, Harrington, Fries – Dias i Gipson, 1995).

Kwestionariusz Kompleksowej Oceny Pamięci Prospektywnej (Comprehensive Assessment of Prospective Memory; CAPM; Waugh, 1999). Kwestionariusz służy ocenie częstości występowania błędów pamięci prospektywnej u osób po przebytym urazie mózgu oraz dostarcza informacji na temat postrzeganej przez osobę uciążliwości tych błędów
i ich przyczyn. Kwestionariusz ma strukturę 3-częściową: A) 39 pozycji dotyczących częstotliwości występowania błędów pamięci prospektywnej, B) ocena jak dużym problemem są (lub byłyby) poszczególne błędy oraz C) 15 pozycji na temat przyczyn zapominania
o swoich zadaniach prospektywnych. Pozycje z pierwszej części zaliczają się do jednej
z dwóch grup: IADL (instrumental activities of daily living) – błędy typowe dotyczące zwykłych spraw życia codziennego (np. osoba zapomina wziąć leki o odpowiedniej porze lub zapomina dodać jakiegoś składnika podczas gotowania) oraz BADL (basic activities of daily living) błędy nietypowe, dotyczące podstawowych czynności życia codziennego (np. osoba zapomina założyć jakąś część garderoby lub zapomina umyć zęby; Chau, Lee, Fleming, Roche i Shum, 2007). Normy testu opracowano dla dwóch grup wiekowych (15-30 lat oraz 31-60 lat). Rzetelność testu (w wersji oryginalnej, dla części A; standaryzacja na grupie 97 osób w wieku 15-60 lat) wynosi 0,94 dla wyniku ogólnego oraz 0,92 dla podskali IADL
i 0,74 BADL. Rzetelność testu w wersji polskiej (część A; standaryzacja na grupie 274 osób w wieku 18-29 lat) wynosi 0,86 dla wyniku ogólnego oraz 0,88 dla podskali IADL i 0,60 BADL (Niedźwieńska, 2013).

Kwestionariusz Pamięci Prospektywnej i Retrospektywnej (Prospective and Retrospective Memory Qestionnaire; PRMQ; Smith, Della Sala, Logie i Maylor, 2000). Kwestionariusz do samoopisowej oceny częstości zapominania w obydwu aspektach pamięci – prospektywnym
i retrospektywnym u zdrowych osób młodych i starszych oraz osób z zaburzeniami pamięci. Kwestionariusz składa się z 16 pozycji, po 8 dotyczących każdego rodzaju pamięci. Ocena częstotliwości występowania niepowodzeń pamięciowych jest dokonywana na 5-stopniowej skali. Osoba badana otrzymuje 3 wyniki: wynik ogólny oraz w poszczególnych podskalach pamięci: prospektywnej (PMQ) oraz retrospektywnej (RMQ). Ponadto pytania odnoszą się do kategorii długo- lub krótkoterminowych oraz inicjowanych wewnętrznie lub zewnętrznie.
W ten sposób w każdej podskali kwestionariusz uwzględnia 4 kategorie błędów pamięciowych. Dla podskali prospektywnej są to kategorie (przykłady błędów na podstawie kwestionariusza w nawiasach): krótkoterminowe inicjowane wewnętrznie („zapomnieć powiedzieć komuś coś, co chciałeś mu powiedzieć parę minut wcześniej”); krótkoterminowe inicjowane zewnętrznie („nie zrobić czegoś, co miałeś zrobić w ciągu kilku minut, chociaż to coś znajdowało się tuż przed tobą, np. tabletka, którą miałeś zażyć; czajnik, który miałeś wyłączyć”); długoterminowe inicjowane wewnętrznie („zapomnieć o spotkaniu, jeśli ktoś lub coś, np. notatki czy wpis w kalendarzu, ci o nim nie przypomniał”); długoterminowe inicjowane zewnętrznie („zapomnieć o przekazaniu komuś jakiejś rzeczy lub informacji,
o której przekazanie cię wcześniej poproszono”; Smith i in., 2000). Rzetelność kwestionariusza (wersja oryginalna; standaryzacja na grupie 551 osób w wieku od 17 do 94 lat) wynosi 0,89 dla wyniku ogólnego oraz 0,89 dla podskali PMQ i 0,80 dla RMQ (Crawford, Smith, Maylor, Della Sala i Logie, 2003). Rzetelność kwestionariusza (wersja polska; standaryzacja na grupie 152 osób w wieku 18-26 oraz 162 osób w wieku 19-74 lata) wynosi 0,86 dla wyniku ogólnego oraz 0,81 lub 0,80 (odpowiednio osoby młode
i zróżnicowane wiekowo) dla podskali PMQ  i 0,73 dla RMQ (Niedźwieńska, 2013).

Dobór  testu czy kwestionariusza będzie zależeć między innymi od charakterystyki osób, które chcemy badać oraz informacji, jakie pragniemy uzyskać. Test MIST może ułatwić zrozumienie, jaki etap pamięci prospektywnej jest zaburzony (np. kodowanie czy raczej przechowywanie lub przywoływanie treści zamiaru). Zaletą testu RPA-ProMem jest umożliwienie zbadania pamięci prospektywnej z długim czasem odroczenia, w warunkach naturalnych. Kwestionariusz CAPM dzięki swoim podskalom może dostarczyć dodatkowych informacji na temat przyczyn zapominania zamiarów oraz subiektywnej oceny uciążliwości owego zapominania. Z kolei kwestionariusz PMQ – na temat stosowanych przez osobę badaną strategii wspomagających działanie pamięci prospektywnej. Wszystkie tego typu dodatkowe informacje mogą być szczególnie użyteczne, kiedy chcemy poznać funkcjonowanie pamięci prospektywnej w życiu codziennym osoby badanej, dobrać terapię, wdrażać leczenie i prognozować jego skutki, a także monitorować efekty rehabilitacji pamięci. Należy też mieć na uwadze, że w przypadku stosowania narzędzi samoopisowych
u osób z osłabioną samoświadomością (np. po przebytych urazach mózgu), trafność uzyskanych wyników może być niezadowalająca. W takiej sytuacji dobrym rozwiązaniem jest wypełnienie kwestionariusza przez osobę bliską lub opiekującą się chorym (Niedźwieńska, 2013). Reasumując, dobór odpowiedniej metody badawczej zależy od pytań, na które poszukujemy odpowiedzi. Żadna z nich nie jest lepsza lub gorsza, a każda z powodzeniem może być stosowana w różnych kontekstach prowadzenia badań.