Większość koncepcji procesów automatycznego przetwarzania informacji charakteryzuje je w odniesieniu do procesów kontrolowanych (Styles, 1997). Takie jakościowe rozróżnienie procesów odpowiedzialnych za przetwarzanie danych, jako pierwsi zaproponowali Atkinson i Shiffrin (1968). Badacze ci twierdzili, że przetwarzanie informacji odbywa się dzięki współdziałaniu dwóch grup mechanizmów poznawczych. Pierwsza grupa postulowanych mechanizmów odpowiada ich zdaniem za prawidłowe funkcjonowanie systemu poznawczego bez konieczności świadomego monitorowania przebiegu poszczególnych procesów. Mechanizmy te kierują wykonywaniem podstawowych operacji poznawczych. Mają one charakter stabilny, to znaczy nie mogą być w żaden sposób świadomie kontrolowane (realizowane są zawsze w ten sam sposób niezależnie od ewentualnego zróżnicowania sytuacji). Podobnie charakteryzowane mechanizmy niektórzy badacze (Hasher i Zacks, 1979; Bargh, 1994) nazywali w późniejszym okresie automatycznymi, choć w omawianej teorii autorzy (Atkinson i Shiffrin, 1968) nie posługiwali się jeszcze tym terminem, nazywając tą klasę operacji poznawczych własnościami strukturalnymi systemu poznawczego. Atkinson i Shiffrin (1968) przeciwstawiali tym procesom procesy kontrolowane. Ten typ procesów wymaga ich zdaniem uwagi, są one świadome i mogą być intencjonalnie modyfikowane przez podmiot. Procesy kontrolowane pozwalają na modyfikację zachowań, prowadząc do optymalizacji wykonania zadań poznawczych. Zaproponowana przez Atkinsona i Shiffrina (1968) jakościowa dywersyfikacja procesów przetwarzania informacji zainspirowała badaczy interesujących się wzajemnymi relacjami pomiędzy procesami kontrolowanymi i niekontrolowanymi, prowadząc do powstania koncepcji procesów automatycznych. Co ciekawe, większość autorów późniejszych teorii procesów automatycznych, wykorzystując zaproponowany przez Atkinsona i Shiffrina (1968) jakościowy podział procesów przetwarzania informacji, prowadziła badania procesów automatycznych w odniesieniu do procesów nabywaniu wprawy (Posner i Snyder, 1975; Shiffrin i Schneider, 1977; Logan, 1988). Wydaje się to o tyle interesujące, że Atkinson i Shiffrin (1968) uważali, iż przynajmniej część własności strukturalnych systemu wynika z samych zasad jego budowy. Trudno więc przypuszczać, aby badacze ci zakładali, że wszystkie tego typu mechanizmy są wyuczone.

Posner i Snyder (1975) zaproponowali koncepcję opisującą cechy procesów automatycznych, porównując je do procesów wymagających świadomej uwagi. Zgodnie z tą teorią procesy automatyczne powstają w wyniku procesu uczenia się i przebiegają bez świadomej kontroli podmiotu. Procesy tego typu występują zdaniem Posnera i Snydera (1975) nieintencjonalnie, a ich przebieg nie jest w żaden sposób uświadomiony. Teoria ta zakłada, że procesy automatyczne, przebiegając równocześnie z innymi czynnościami mentalnymi, nie powodują występowania zjawiska interferencji. Procesy tak scharakteryzowane zostały przeciwstawione świadomemu przetwarzaniu informacji, który charakteryzuje się zdaniem Posnera i Snydera (1975) ograniczoną pojemnością. Zaangażowanie podmiotu w przetwarzanie jakiejkolwiek operacji redukuje w takim przypadku możliwość równoczesnego wykonywania innej (zob.  również Kahneman, 1973). Podobne założenia przyjmuje koncepcja Shiffrina i Schneidera (1977).

Shiffrin i Schneider (1977; Schneider i Shiffrin, 1977) inspirowali się podziałem procesów pamięci i przetwarzania informacji na (a) modyfikowalne procesy kontrolowane oraz (b) wyuczone lub wrodzone komponenty strukturalne systemu poznawczego (Atkinson i Shiffrin, 1968). Weryfikując założenia swojej teorii, przeprowadzili oni szereg eksperymentów, w których wykazali możliwość rozróżniania wpływów procesów automatycznych i kontrolowanych w badaniach procesów detekcyjnych, procesów przeszukiwania pola wzrokowego, procesów uwagowych (Schneider i Shiffrin, 1977), procesów uczenia oraz procesów zapamiętywania (Shiffrin i Schneider, 1977). Wyniki przeprowadzonych badań eksperymentalnych pozwoliły na sformułowanie teorii, w której zaproponowano wyczerpującą charakterystykę procesów kontrolowanych i automatycznych.

Charakteryzując procesy kontrolowane Shiffrin i Schneider (1977) zauważyli, że nie wszystkie z nich są dostępne świadomości oraz, że nie wszystkie mogą być modyfikowane za pomocą werbalnych instrukcji. Proponują oni zatem wyróżnienie dwóch klas procesów kontrolowanych: procesów dostępnych świadomości oraz procesów przed świadomością ukrytych (ang. veiled). Wśród procesów kontrolowanych dostępnych świadomości wymieniają intencjonalne przypominanie, czy też przeszukiwanie pamięci długotrwałej. Procesy tego typu mogą być zdaniem autorów na bieżąco modyfikowane, jednak są mało wydajne i przebiegają stosunkowo wolno. Natomiast procesy kontrolowane ukryte przed świadomością, takie jak na przykład seryjne porównywanie elementów przechowywanych w pamięci krótkotrwałej, niezwykle trudno poddają się modyfikacji, ze względu na ich niezwykle szybki przebieg. Procesy tego typu są trudno dostępne w introspekcji. Obydwie klasy procesów kontrolowanych mają jednak, zdaniem autorów, pewne cechy wspólne. Procesy tego typu są, zdaniem Shiffrina i Schneidera (1977), ograniczane pojemnością pamięci krótkotrwałej oraz angażują uwagę – z tego powodu przebiegają zazwyczaj szeregowo. Procesy kontrolowane są jednak sytuacyjnie zmienne, można więc je na bieżąco dostosowywać do wymagań sytuacji bez konieczności długotrwałego uczenia się nowej sekwencji zachowań. Procesy kontrolowane mogą zdaniem Shiffrina i Schneidera (1977) nadzorować przepływ informacji pomiędzy poszczególnymi elementami systemu poznawczego (na przykład pomiędzy pamięcią krótkotrwałą i długotrwałą). Interesujący wydaje się fakt, iż charakteryzując procesy kontrolowane badacze ci dostrzegli ich niejednorodność, podczas gdy podobna niejednorodność procesów automatycznych, nie została przez nich dostrzeżona.

Zgodnie z koncepcją Shiffrina i Schneidera (1977) procesy automatyczne, w odróżnieniu od procesów kontrolowanych, nie podlegają ograniczeniom związanym z pojemnością pamięci krótkotrwałej oraz nie wymagają zaangażowania uwagi w przetwarzanie informacji. Zastosowanie procesów automatycznych może być inicjowane przez podmiot, jednak proces taki, raz rozpoczęty, przebiega samoistnie. Niezwykle istotne dla dalszego rozwoju koncepcji procesów automatycznych były założenia koncepcji Shiffrina i Schneidera (1977) dotyczące mechanizmu ich powstawania. Autorzy twierdzili, że powstawanie tego typu procesów wymaga długotrwałego treningu, tak więc są one nabywane w procesie uczenia, a wraz z kolejnymi powtórzeniami procesy tego typu są bardziej efektywne. Taki sposób nabywania procesów automatycznych będzie w dalszej części pracy nazywany automatyzacją, a procesy powstałe w taki sposób – procesami zautomatyzowanymi. Opisywana teoria przyjmuje, że procesy takie, raz wyuczone, są później niezwykle trudno modyfikowalne, nie stawiając jednak silnej tezy o ich bezwzględnej niemodyfikowalności. W zgodzie z poprzednimi koncepcjami (Posner i Snyder, 1975) autorzy zakładają, że procesy automatyczne są trudno dostępne świadomości.

Korzyści wynikające z występowania opisanych w koncepcji Shiffrina i Schneidera (1977) procesów automatycznych wydają się oczywiste. System w sytuacji wykonywania nowych i złożonych zadań musi przeznaczać dużo energii na ich poprawne wykonywanie. Wraz z nabywaniem wprawy, czynności takie mogą jednak być wykonywane dzięki procesom automatycznym, które są szybsze i efektywniejsze. Nie wdając się w szczegóły przewidywań tej teorii odnośnie wykonywania, dzięki procesom automatycznym i kontrolowanym, różnych zadań poznawczych, w niniejszej pracy zanalizowany zostanie problem możliwości wykonywania dwóch zadań jednocześnie. Kwestia ta wydaje się bezpośrednio związana z możliwością ominięcia kosztów jednoczesnego wykonywania zadań poznawczych.

Odwołując się do koncepcji Kahnemanna (1973), Shiffrin i Schneider (1977) twierdzili, że procesy kontrolowane są procesami wysiłkowymi, natomiast procesy automatyczne nie wymagają angażowania zasobów w ich przebieg. Zgodnie z tymi założeniami, dwie automatyczne czynności mogą być wykonywane jednocześnie bez dodatkowych kosztów dla systemu poznawczego, natomiast dwie czynności kontrolowane mogą być kontrolowane jednocześnie tylko wówczas, kiedy łączna ilość zasobów potrzebna do ich wykonania nie przekracza całkowitej puli zasobów systemu poznawczego. Możliwe jest również wykonywanie czynności automatycznej jednocześnie z czynnością kontrolowaną. Jedynym ograniczeniem pozostaje w takiej sytuacji zdolność systemu poznawczego do poprawnego wykonania czynności kontrolowanej. Jednoczesne wykonywanie z nią czynności automatycznej nie powinno wpływać na wykonanie czynności kontrolowanej.

Koncepcja Shiffrina i Schneidera (1977) jest do dziś najbardziej rozpowszechnioną koncepcją przetwarzania automatycznego wśród psychologów poznawczych (por. m.in.: Maruszewski, 2001; Sternberg, 2001; Pashler, 1998) – odwołują się do niej niemal wszyscy badacze zajmujący się tą tematyką. Wydaje się to po części uzasadnione, ponieważ teoria ta wnosi znaczący wkład w wyjaśnianie mechanizmów odpowiedzialnych za funkcjonowanie poznawcze człowieka. Koncepcja ta wprowadziła jednak pewne zamieszanie terminologiczne, które w związku z powszechną jej akceptacją jest wciąż powielane. Shiffrin i Schneider (1977) rozróżniając procesy automatyczne i kontrolowane inspirowali się koncepcją Atkinsona i Shiffrina (1968), w której procesy automatyczne opisywano jako mechanizmy zarówno nabyte jak i wrodzone. Shiffrin i Schneider (1977) twierdzili natomiast, że tworzenie procedur automatycznych jest możliwe tylko za pośrednictwem procesu uczenia się. Tę nieścisłość rozwiązuje podział na automatyczne procesy wrodzone i procesy automatyczne rozwijane przez intensywny trening, zaproponowany przez Hasher i Zacks (1979).

Pierwszy postulowany przez Hasher i Zacks (1979) typ procesów automatycznych jest związany z cechami systemu nerwowego, który jest uwrażliwiony na przetwarzanie niektórych informacji. Oznacza to, że procesy wrodzone wymagają pewnego (minimalnego) doświadczenia w wykonywaniu czynności, jednak nie jest tu konieczny intensywny trening, a jedynie przynajmniej jednorazowy kontakt systemu poznawczego z sytuacją bodźcową. Dostosowanie systemu do bodźca wyzwalającego powoduje, że proces jest każdorazowo automatycznie aktywowany w momencie jego pojawienia się. Mechanizmy tego typu można zidentyfikować w przypadku procesu uczenia się u zwierząt – na przykład system nerwowy szczurów wydaje się w pewien sposób przygotowany do tworzenia związków pomiędzy zaburzeniami przewodu pokarmowego a nowymi smakami czy zapachami, ale nie tworzy równie szybko takich asocjacji z bodźcami wizualnymi czy słuchowymi (Hasher i Zacks, 1979). Autorki koncepcji postulowały, że tego typu procesy występują również u ludzi, wymieniając jako ich przykład wykrywanie częstości zdarzeń (por. analiza reprezentacji wiedzy nabywanej w toku uczenia mimowolnego w: Perruchet, 2008) czy też zdolność lokalizacji przestrzennej. Hasher i Zacks (1979) zakładały, że poziom wykonania wrodzonych procesów automatycznych nie jest zróżnicowany ze względu na wiek, poziom wykształcenia czy poziom inteligencji. Autorki postulowały jednocześnie, że, w odróżnieniu od procesów pierwotnie automatycznych, procesy automatyczne powstałe w wyniku wprawy są zróżnicowane interindywidualnie, podobnie jak procesy kontrolowane.

Odwołując się do koncepcji Shiffrina i Schneidera (1977), Hasher i Zacks (1979) przyjmowały, że procesy zautomatyzowane: (a) raz uruchomione przebiegają do końca wyuczonej sekwencji; (b) są trudne do zatrzymania, gdy już zostały uruchomione; (c) są niemodyfikowalne oraz (d) powstają poprzez długotrwały trening. Procesy pierwotnie automatyczne charakteryzują się ich zdaniem jedynie pierwszymi dwoma cechami. Autorki podkreślają zatem niejednorodność procesów automatycznych. Odnośnie procesów kontrolowanych Hasher i Zacks (1979) przyjmują założenia zgodne z już opisanymi poglądami Posnera i Snydera (1975) oraz Shiffrina i Schneidera (1977). Wyodrębnienie klasy wrodzonych procesów automatycznych rodzi wiele pytań o rolę tego typu przetwarzania informacji w funkcjonowaniu człowieka. Traktując procesy automatyczne jako mechanizmy, dzięki którym system poznawczy jest w stanie ograniczać koszy przetwarzania informacji, z punktu widzenia niniejszej pracy szczególnie interesujące wydają się przypadki, kiedy koszty takie możemy ograniczać dzięki samym własnościom naszego systemu poznawczego, a nie tylko w wyniku intensywnego treningu.