Opisując teorie procesów automatycznych warto również odwołać się do niezwykle popularnej w psychologii społecznej koncepcji Bargha (1994; 1999), w której autor proponował zupełnie odmienne podejście do problemu charakterystyki procesów automatycznych. W przedstawionych powyżej poznawczych koncepcjach badacze starali się analizować te procesy w odniesieniu do wykonywania czynności poznawczych. Bargh (1994; 1999) zaproponował natomiast koncepcję tego procesów automatycznych opartą na wynikach badań z dziedziny psychologii społecznej. Autor ten opisuje i systematyzuje szeroką klasę procesów, które ograniczając koszty wykonywania czynności wydają się być automatycznymi. Taka propozycja teoretyczna doprowadziła do powstania koncepcji, która jest krytykowana za swego rodzaju „pan-automatyzm”. Analizując poglądy Bargha (1994; 1999), można zaobserwować, iż jego zdaniem większość procesów przetwarzania informacji jest w istocie automatyczna.

Bargh (1994) wymienia cztery kluczowe kryteria, w odniesieniu do których charakteryzowane są procesy automatyczne – „czterej jeźdźcy automatyzacji” (jak metaforycznie nazywa te cechy Bargh) to świadomość, intencjonalność, wysiłkowość

i kontrolowalność. Autor zauważa jednak, że trudno odnaleźć proces automatyczny, który byłby jednocześnie całkowicie nieświadomy, nieintencjonalny, bezwysiłkowy

i niekontrolowalny. Wobec takiego stanu rzeczy, Bargh (1994) proponuje, aby definiować proces jako automatyczny w przypadku, kiedy spełnia chociaż jedno z czterech kluczowych kryteriów. Ta propozycja teoretyczna dopuszczała więc istnienie na przykład procesów automatycznych nieświadomych, ale kontrolowanych lub bezwysiłkowych ale intencjonalnych. Zdaniem Bargha (1994, 1999) można wyróżnić trzy generalne rodzaje procesów automatycznych: automatyzmy przed-świadome, post-świadome i automatyzmy zależne od celu.

Uruchomienie przed-świadomego procesu automatycznego wymaga jedynie spostrzeżenia bodźca wyzwalającego. Tego typu procesy zachodzą następnie całkowicie automatycznie, nie są ukierunkowane na konkretny cel oraz są nieintencjonalne. Jako przykład Bargh (1994) wymienia procesy ewaluacyjne lub kategoryzacji. Ich przebieg jest nieświadomy, a podmiot może uświadomić sobie jedynie ich rezultat. Podobną klasę procesów opisują Hasher i Zacks (1979) pisząc o pierwotnych procesach automatycznych. Podobnie jak Bargh (1994), autorki te dopuszczały wrodzony charakter tego rodzaju procesów. Zarówno Hasher i Zacks (1979) jak i Bargh (1994) nie opisywali mechanizmu powstawania tego typu procesów, jednak odwołując się do zaproponowanej przez Bargha (1994) nazwy, nie sposób nie odnieść wrażenia, że postulował on powstawanie tego typu procesów „przed świadomością”.

Taka analiza skłania oczywiście do postawienie pytania o to, w jakim sensie procesy tego typu są przed-świadome? Możliwe wydają się tu co najmniej trzy interpretacje: (a) przed-świadome procesy automatyczne mogą występować po prostu niezależnie od świadomości – to znaczy powstają bez jej udziału; (b) procesy automatyczne mogą być również przed-świadome w sensie ontogenetycznym – w tym ujęciu mogłyby one powstawać w okresie prenatalnym lub w bardzo wczesnym dzieciństwie; oraz (c) przed-świadome procesy automatyczne mogły pojawić się „przed” świadomością w sensie filogenetycznym. Taką interpretację proponował Reber (1992a, 1992b) twierdząc, że procesy tego typu są pierwotne ewolucyjnie i zostały wykształcone w toku ewolucji niejako przed pojawieniem się świadomości.

Kolejną klasą procesów automatycznych wyodrębnioną przez Bargha (1994, 1999) są post-świadome procesy automatyczne. Zdaniem autora koncepcji, procesy tego typu od procesów przed-świadomych odróżnia fakt, iż, przynajmniej częściowo wymagają uświadomienia oraz angażują w swój przebieg uwagę podmiotu. Procesy tego typu pełnią zdaniem Bargha (1994) podobną funkcję, jak procesy przed-świadome, jednak powstają one na skutek wystąpienia procesu świadomego. Najlepszym przykładem wpływu tego typu procesów wydają się efekty modyfikacji oceny za pomocą efektu poprzedzania (Kolańczyk, 2003; Ohme, Błaszczak i Pochwatko, 1999). Występowania odrębnej klasy procesów tego typu nie postulowała żadna z dotychczas wymienionych teorii, wydaje się jednak, że stanowią one klasę pośrednią pomiędzy procesami pierwotnie automatycznymi i procesami zautomatyzowanymi. Kluczowa dla wyróżnienia tej grupy procesów wydaje się relacja czasowa formowania się analizowanego procesu i świadomości. Procesy tego typu powstają na bazie procesów świadomych.

Ostatnia klasa procesów automatycznych postulowana przez Bargha (1994) jest związana z procesem nabywania wprawy. Ten typ procesów automatycznych opisano dokładnie przy okazji koncepcji Shiffrina i Schneidera (1977). Bargh (1994) twierdzi, że mogą one występować tylko i wyłącznie zgodnie z intencją podmiotu.

Koncepcja automatyzmów Bargha (1994, 1999) powstała niejako „na fali” zainteresowań nieświadomymi procesami przetwarzania informacji i jako taka, postuluje wszechobecność procesów, które wpływają na nasze zachowanie w sposób niezapośredniczony przez mechanizmy kontroli, uwagi czy też świadomość. Nie zapominając o zastrzeżeniach dotyczących niezwykłej pojemności (Łukaszewski, 2003), a przez to niefalsyfikowalności tej teorii, nie sposób nie dostrzec kilku niezwykle istotnych tropów, które wydają się nowe dla psychologów poznawczych zajmujących się procesami automatycznymi. Szczególnie ciekawe wydają się pytania o kryteria procesów automatycznych, oraz pytanie o mechanizm ich powstawania, wtedy gdy nie są one nabywane w wyniku treningu.