Charakterystykę dwóch klas procesów automatycznych można również odnaleźć w koncepcji Cleeremansa i Jimeneza (2002; Cleeremans, 2006) opisywanej również w ramach modelu Komputacyjnych Korelatów Świadomości (Computational Corelates of Consciousness, CCC – por. Clereemans, 2005). Ta propozycja teoretyczna przyjmuje założenia komputacyjnej teorii umysłu (Rumelhart i McClelland, 1986), a weryfikacja jej założeń dokonywana jest w ramach badań wykorzystujących modelowanie procesu uczenia mimowolnego w sieciach koneksjonistycznych (por. Dienes, 1992; Timmermans i Cleeremans, 2000; Timmermans i Cleeremans, 2001; Tunney i Shanks, 2002; Wierzchoń i Barbasz, 2008). Ponieważ tematem tej części pracy są procesy automatyczne a nie zjawisko świadomości, dlatego skoncentruję się poniżej na opisie tych założeń koncepcji Cleeremansa i Jimeneza, które bezpośrednio odnoszą się do różnicy pomiędzy procesami automatycznymi i kontrolowanymi. Dokładny opis tej propozycji teoretycznej można odnaleźć w innych pracach (por. Cleeremans i Jimenez, 2002; Cleeremans, 2005; Cleeremans, 2006), a także w dalszej części tej książki (por. opis modelu własnego).

Podstawowym założeniem koncepcji Cleeremansa i Jimeneza (2002) jest ścisły związek procesu uczenia ze świadomością wynikający z faktu, iż (jak zauważają autorzy) jednym z podstawowych celów skutecznej adaptacji jest zniesienie konieczności świadomej kontroli zachowania. Opisując efekty procesu uczenia się związane ze zmianą formy reprezentacji wiedzy, autorzy proponują porównanie stopnia świadomości i kontrolowalności reprezentacji wiedzy ukrytej, jawnej oraz automatycznej (por. ryc. 1). Zmiany formy reprezentacji wiedzy mają charakter ciągły i opisywane są na wymiarach jej siły, wyrazistości i stabilności (zgodnie z założeniem podstawowym, celem procesu uczenia jest wytworzenie silnej, stabilnej i dystynktywnej reprezentacji, która nie wymaga nadzoru procesów kontrolnych i świadomości – por. charakterystyka procesów automatycznych na ryc. 1), przy czym dostępność świadomości jest skorelowana z jakością reprezentacji.

tu wstaw ryc. 1.

Siła reprezentacji jest w opisywanym modelu rozumiana jako liczba jednostek zaangażowanych w przetwarzanie informacji oraz siła ich aktywacji. Stabilność dotyczy czasu samoistnego podtrzymywania aktywacji reprezentacji przez system poznawczy, a dystynktywność dotyczy rozróżnialności wzoru aktywacji charakterystycznej dla konkretnej reprezentacji od innych wzorów aktywacji, o których informacje przechowywane są przez system poznawczy (Cleeremans, 2006). Jak można zaobserwować na rycinie 1, reprezentacja nabywana w wyniku procesów ukrytych (np. w paradygmacie poprzedzania) jest zgodnie z opisywanym modelem słaba, niewyrazista i niestabilna. Wraz ze zmianą jakości reprezentacji (wywołanej przez proces uczenia, wspierany np. wielokrotnym powtarzaniem stymulacji lub wydłużeniem czasu prezentacji bodźców) wiedza ta może stać się jawna.

Opisując proces formowania się reprezentacji wiedzy autorzy odwołują się do wymiarów opisywanych również w innych, przywołanych wcześniej koncepcjach procesów automatycznych: świadomości (wyróżniają świadomość fenomenologiczną oraz świadomości dostępu – por. opis w kolejnym rozdziale) oraz możliwości kontroli. Łącząc charakterystykę opisywanych przez analizowany model typów reprezentacji z opisem tych dwóch wymiarów można zauważyć, że porównanie cech wiedzy jawnej i automatycznej pokrywa się z podstawowymi założeniami modelu Shiffrina i Schneidera (1977) – wiedza będąca efektem procesów automatycznych powstaje bowiem w wyniku treningu (formowanie się reprezentacji), jest niekontrolowalna i w nieznacznym stopniu dostępna świadomości. Przyjmując taką interpretacje można również założyć, że wiedza ukryta odpowiada efektom działania procesów opisywanych przez Hasher i Zacks (1979) jako pierwotnie automatyczne. Należy przy tym zauważyć, że analizowany model dotyczy opisu reprezentacji uformowanej w trakcie procesu uczenia a nie samych procesów automatycznych i kontrolowanych. Ciekawe wydaje się również rozróżnienie dwóch typów świadomości postulowane przez opisywany model, tzn. świadomości dostępu i świadomości fenomenologicznej. Rozróżnienie to zostanie opisane w dalszej części tego tekstu przy okazji opisu modelu własnego, będącego próbą poznawczej charakterystyki procesów automatycznych kompilującą dotychczas opisane koncepcje.