Uczenie mimowolne (uczenie ukryte, uczenie utajone, implicit learning) to termin wprowadzony do psychologii przez Rebera (1967). Zdefiniował on je jako proces poznawczy w wyniku którego podmiot, niezależnie od świadomych intencji, nabywa wiedzę ukrytą (tacit knowledge) na temat skomplikowanej struktury środowiska. Uszczegóławiając tę definicję, Reber (1989) stwierdził, że proces uczenia mimowolnego charakteryzuje się trzema cechami: (a) w jego wyniku podmiot nabywa wiedzę ukrytą o charakterze abstrakcyjnym; (b) wiedza ta jest nabywana niezależnie od świadomej kontroli podmiotu; oraz (c) może być wykorzystywana w sposób niejawny do rozwiązywania problemów i podejmowania poprawnych decyzji.

Liczne spory definicyjne wywołał już sam postulat, iż w trakcie procesu uczenia mimowolnego badani nabywają wiedzę, która jest nieuświadomiona. Takie założenia były krytykowane miedzy innymi przez Perrucheta i Pacteau (1990), Highama, Vokeya i Pritcharda (2000), a w Polsce przez Balasa (2003), którzy argumentowali, że wiedza nabyta w trakcie procesu uczenia mimowolnego jest, przynajmniej częściowo, uświadomiona, a wyniki sugerujące, że badani są jej nieświadomi są uzyskiwane przy użyciu niewłaściwych, nie wystarczająco czułych, metod pomiaru stopnia świadomości. Wyniki dotyczące tego zagadnienia są niejednoznaczne, tak więc definiując proces uczenia mimowolnego, należy zachować daleko idącą ostrożność w formułowaniu sądów dotyczących stopnia uświadomienia tego procesu. Szczegółowe wyniki badań dotyczących świadomości procesu uczenia mimowolnego zostaną opisane w dalszej części niniejszego rozdziału (zob.  rozdział 4.3).

Kolejną cechą definicyjną, która wzbudzała liczne kontrowersje, był charakter wiedzy nabywanej w trakcie procesu uczenia mimowolnego – niektórzy badacze (np. Perruchet i Pacteau, 1990; Vokey i Brooks, 1992) sugerowali, iż badani nie nabywają w trakcie uczenia abstrakcyjnej wiedzy, a za obserwowane efekty ucznia jest odpowiedzialna jedynie znajomość egzemplarzy lub fragmentów egzemplarzy materiału, za pomocą którego testowane są efekty uczenia. Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do teorii uczenia się statystycznych charakterystyk materiału (por. Perruchet, 2008). Teorie opisujące charakter wiedzy nabywanej w trakcie procesie uczenia mimowolnego zostaną szczegółowo opisane w rozdziale dotyczącym reprezentacji wiedzy (zob.  rozdział 3.3).

Dyskusje na temat cech procesu uczenia mimowolnego (dla przeglądu definicji zob. : Jimenez, 1997) spowodowały, iż kolejne proponowane definicje określały charakter tego procesu coraz bardziej lakonicznie. Underwood i Bright (1996), próbując ominąć trudności związane ze stopniem uświadomienia i charakterem nabywanej wiedzy zdefiniowali uczenie mimowolne operacyjnie, twierdząc, że proces ten polega na wzroście poprawności wykonania jakiegoś zadania bez udziału werbalnej wiedzy o wszystkich jego regułach. Taką definicję można przedstawić w odniesieniu do klasycznego rozróżnienia wiedzy proceduralnej i deklaratywnej (Ryle, 1949 za: Maruszewski, 2001) – uczenie mimowolne byłoby tu definiowane jako występowanie wiedzy proceduralnej bez obecności wiedzy deklaratywnej (Underwood i Bright, 1996; zob.  również Dienes i Perner, 1999). Mając na celu integrację poglądów badaczy zajmujących się zagadnieniem uczenia mimowolnego, odmienną definicję tego procesu zaproponowali Balas i Wierzchoń (2003). Ich zdaniem większość badaczy tego procesu zgodziłaby się z definicją określającą uczenie mimowolne jako proces nabywania wiedzy na temat związków między zmiennymi środowiskowymi, która jest trudna do wyrażenia explicite. Definicja ta jest jednak niezwykle lakoniczna, ponieważ proponuje jedynie jedną cechę definicyjną (która nie jest zresztą jasno określona).

Brak zgodności odnośnie do możliwej do zaakceptowania, a przy tym wyczerpującej, definicji omawianego procesu skłaniają do jego redefinicji. Celem niniejszej pracy będzie rozwinięcie formalnej definicji tego procesu, zaproponowanej przez Rebera (1976), który twierdził, że proces uczenia mimowolnego jest automatyczny, ponieważ podmiot nieintencjonalnie nabywa w trakcie tego procesu wiedzę. Zaprezentowany w rozdziale 2 przegląd koncepcji procesów automatycznych sugeruje, że jeżeli proces uczenia mimowolnego jest w istocie automatyczny, to zaprezentowana powyżej definicja Rebera (1976) nie jest kompletna. W tej sytuacji dookreślenie formalnej charakterystyki omawianego procesu wydaje się pożądane.