7.3.1 Zasoby uwagi

Koncepcja ograniczonych, niespecyficznych zasobów uwagi została zaproponowana w latach siedemdziesiątych przez Kahnemana (1973). Zakładał on, że system poznawczy przetwarzający informacje dysponuje określoną, ograniczoną ilością “zasobów” (resources). Zdaniem Kahnemana, zasoby te można wykorzystać przeznaczając je na wykonywanie poszczególnych zadań czy też poszczególnych procesów przetwarzania informacji. Już to założenie spotkało się z krytyką badaczy. Koncepcja Kahnemana nie precyzuje, czym konkretnie miałyby być owe zasoby. Utożsamia on je dosyć enigmatycznie z „energią mentalną”, jednak nie jest jasne jak owa „energia” powstaje ani gdzie jest magazynowana. Kahneman (1973) postuluje występowanie mechanizmu centralnego zarządzania możliwościami przetwarzania informacji, odpowiedzialnego za alokację zasobów mentalnych, jednak nie precyzuje żadnej konkretnej struktury poznawczej, a tym bardziej neuronalnej, odpowiedzialnej za przydzielanie tajemniczej „energii”. Kahneman wiąże, co prawda, ograniczenia zasobów poznawczych z funkcjonowaniem systemu pobudzeniowego, co pozwala przypuszczać, że zasoby poznawcze mają w istocie podłoże biologiczne, jednak autor ogranicza się do opisu wzajemnej relacji poziomu pobudzenia i zasobów (związek pobudzenia z zasobami uwagi został szczegółowo omówiony w innych pracach: por. Kahneman, 1973; Nęcka, 1994; Nęcka, 2000b). Kahneman (1973) stosuje zamiennie określenie „przydzielanie energii mentalnej” oraz „wysiłek poznawczy”. Jego zdaniem przetwarzanie informacji jest czynnością wysiłkową, a objawia się to zużytkowaniem pewnej ilości zasobów. W odniesieniu do tematu niniejszej pracy można więc stwierdzić, że koszty poznawcze przetwarzania informacji można opisać jako zużycie pewnej ilości zasobów systemu poznawczego.

Abstrahując od kwestii realnego istnienia zasobów mentalnych i ich związku z pobudzeniem, w dalszej części rozdziału rozwinięty zostanie istotny z punktu widzenia niniejszej pracy wątek ograniczeń możliwości przetwarzania informacji. Kahneman (1973) zauważa, że organizm wykonuje zwykle wiele czynności jednocześnie, a każda z nich wymaga kontroli i nadzoru, a więc przeznaczenia pewnej ilości “możliwości przetworzeniowych” (zasobów). W sytuacji wykonywania kilku czynności nowych czy też złożonych, dochodzi pomiędzy nimi do rywalizacji o zasoby. System poznawczy musi więc podejmować na bieżąco decyzje, której czynności należy przydzielić więcej zasobów oraz w jakiej kolejności należy te czynności wykonywać. Kahneman (1973) zakładał istnienie jednego, niespecyficznego rezerwuaru zasobów. Jego zdaniem jednostka wykonująca dwie czynności jednocześnie traktuje jedną z nich priorytetowo, natomiast drugiej czynności przydzielana jest tylko taka ilość zasobów, jaka pozostała po przeznaczeniu zasobów do wykonywania czynności priorytetowej. Każde zadanie wymaga określonego ciągu procesów, wysiłku oraz zużycia pewnej ilości zasobów. Zdaniem Kahnemana (1973) w sytuacji wykonywania dwóch zadań jednocześnie system poznawczy nie będzie w stanie nadzorować wykonania obydwu, więc wystąpi zjawisko interferencji (zob. : Ninio i Kahneman, 1974; Hunt, 1980).

Koncepcja Kahnemana (1973) zakładała, że zapotrzebowanie energetyczne systemu poznawczego rośnie wraz z kolejnymi etapami przetwarzania, tak więc im późniejszy etap przetwarzania, tym więcej zasobów pochłania wykonywanie czynności poznawczej. To założenie pozwalało wyjaśniać możliwość współwystępowania we wczesnych etapach przetwarzania kilku zadań jednoczesnych, jednak nie wyjaśniało możliwości poprawnego wykonywania dwóch zadań w sytuacji, w której pomimo maksymalnego zaangażowania systemu poznawczego w wykonywanie zadania wykorzystującego wszystkie dostępne zasoby, badany jest w stanie wykonywać inną, równie wymagającą czynność, bez jakichkolwiek kosztów. Wyniki badań sugerujących taką możliwość stały się podstawą sformułowania koncepcji kilku niezależnych pul zasobów systemu poznawczego (m. in. Allport, 1980; Wickens, 1984; Hirst i Kalmar, 1987). Sam Kahneman (1975) przyznał, że interferencja związana z rywalizacją o zasoby może nie występować w sytuacji, gdy zadania jednoczesne będą na tyle łatwe, iż nie będą łącznie wymagać zaangażowania pełnej puli zasobów.

Przykładem koncepcji postulującej występowanie wielu niezależnie działających rezerwuarów zasobów mentalnych jest koncepcja Allporta (1980). Przyjmował on, że proces uwagi wykorzystuje odrębne pule zasobów (odrębne dla każdego modułu uwagi) w zależności od modalności przetwarzania bodźca (na przykład wzrokowa lub słuchowa) oraz typu reakcji (na przykład wokalna lub motoryczna). Koncepcja ta zakłada, że dwie czynności wykorzystujące odrębne modalności lub typy reakcji nie interferują ze sobą, podczas gdy wykonywanie zadań wymagających zasobów określonego modułu prowadzi do interferencji. Koncepcja ta została rozwinięta przez Wickensa (1984), który postulował możliwość wyróżnienia odrębnych pul zasobów systemu poznawczego nie tylko ze względu na charakterystykę przetwarzanego bodźca, ale również ze względu na rodzaj wykonywanej reakcji (werbalna lub manualna) oraz rodzaj kodu poznawczego, za pomocą którego, wykonywane jest zadanie (np. leksykalny lub obrazowo-przestrzenny). Hirst

i Kalmar (1987) natomiast twierdzili, że zasoby należałoby wyróżniać na wymiarach semantycznych postulując, że możliwe jest wyodrębnienie puli zasobów dla każdego typu stymulacji. Przyjmując istnienie wielu rezerwuarów zasobów, należałoby wykluczyć możliwość rywalizacji o zasoby między czynnościami, które czerpią zasoby z odrębnych magazynów. Problematyczne wydaje się jednak wyróżnienie czynności, które miałyby korzystać z jednej puli zasobów, od czynności wykorzystujących różne pule zasobów. Koncepcje wielu rezerwuarów zasobów systemu poznawczego nie są obecnie zbyt popularne (Nęcka, 2000a), jednak ich wpływ na późniejsze koncepcje opisujące mechanizmy przetwarzania informacji, szczególnie w sytuacji wykonywania wielu zadań jednocześnie, wydaje się istotny. W koncepcjach tych zwrócono bowiem uwagę na możliwość przetwarzania dwóch informacji jednocześnie, bez ponoszenia z tego tytułu znaczących kosztów poznawczych. W teoriach wielu zasobów sugerowano, że jest to związane z występowaniem wielu, niezależnych pul zasobów, jednak wydaje się możliwe, że może to być wynikiem występowania procesów, które w niewielkim stopniu angażują zasoby poznawcze systemu.

AutorMichał Wierzchoń
RecenzentMarcin Koculak

Opublikowano:
7 września 2018

SPIS TREŚCI
PDF

LITERATURA CYTOWANA

TAGI

CZYTAJ TEŻ