Wydaje się, że opisane powyżej koncepcje procesów automatycznych nie pozwalają na sformułowanie szczegółowej i spójnej ich charakterystyki. Z tego względu zostanie ona przedstawiona w ramach autorskiego modelu uszczegółowiającego charakterystykę procesów automatycznych, umożliwiających systemowi poznawczemu „obejście” jego formalnych ograniczeń i wykonywanie złożonych sekwencji zachowań bez ponoszenia z tego tytułu znaczących kosztów poznawczych. Zgodnie z postulatami poprzednio opisanych koncepcji (Hasher i Zacks, 1979; Bargh, 1994) w proponowanym modelu wyodrębnione zostaną procesy pierwotnie automatyczne oraz procesy zautomatyzowane. Te dwie klasy procesów zostaną porównane do procesów kontrolowanych (Hasher i Zacks; Bargh, 1994; Shiffrin i Schneider, 1977). Proponowany model jest inspirowany opisaną powyżej koncepcją Cleeremansa i Jimeneza (2002), jednak w przeciwieństwie do tego modelu analizie poddana zostanie nie forma reprezentacji będącej wynikiem przebiegu określonego procesu, ale sam proces przetwarzania informacji. Celem proponowanego modelu będzie zatem zaproponowanie modelu charakteryzującego procesy automatyczne, kontrolowane i zautomatyzowane.

Cechy poznawcze procesów automatycznych

Jak już zauważono we wstępie do niniejszego rozdziału, pojęcie procesów automatycznych wydaje się niejednorodne. Omówione powyżej koncepcje wydają się wskazywać na istnienie co najmniej dwóch odrębnych klas procesów automatycznych: procesów pierwotnie automatycznych oraz procesów zautomatyzowanych. Te dwie klasy czynności nie opisują jednak wszystkich możliwych procesów, które określa się w literaturze jako automatyczne (zob. : Łukaszewski, 2003). Aby uniknąć jednak rozważań nad procesami automatycznymi wynikającymi z własności systemu poznawczego (np. czynności odruchowe, procesy kodowania informacji w pamięci długotrwałej) w opisywanym modelu uwzględnione zostały jedynie bardziej złożone procesy poznawcze (Jonides, Neveh-Benjamin i Palmer, 1985).

Ponieważ proponowany model teoretyczny został opracowany w ramach analizy procesu uczenia mimowolnego, w opisie różnic pomiędzy procesami automatycznymi i zautomatyzowanymi odwołano się również do koncepcji Rebera (1992a; 1992b; 1992c). Autor ten, charakteryzując nieświadome przetwarzanie informacji, zaproponował ewolucyjną koncepcję wyjaśniającą wyniki eksperymentów nad uczeniem mimowolnym i pamięcią ukrytą (implicit memory). Podstawowym założeniem tej koncepcji jest teza głosząca, że świadomość należy traktować jako stosunkowo późne osiągnięcie ewolucji (krytykę tego założenia przedstawił Baars, 1992), natomiast podstawowe procesy nabywania i kodowana informacji przez system poznawczy są ewolucyjnie wcześniejsze, bardziej pierwotne. Reber (1992a, 1992b) postulował, że nieświadome procesy przetwarzania informacji: (1) są w większym stopniu niż procesy jawne „odporne” na zakłócenia (robust – takie założenie potwierdzają jego zdaniem badania kliniczne, w których obserwuje się efektywne przetwarzanie informacji bez świadomej wiedzy, por. np. Knowlton, Ramus i Squire, 1992; Knowlton i Squire, 1994; Reber, Allen i Reber, 1999; Macphail, 2002; krytykę takiego założenia przedstawili Parker, 1992 oraz Higham i Vokey, 1994); (2) są niezależne od procesów starzenia (Howard i Howard, 2001); (3) charakteryzują się mniejszą wariancją w populacji (badania wykazujące brak związku ze zróżnicowaniem indywidualnym – Reber, Walkenfeld i Hernstadt, 1991; Reber, Allen i Reber, 1999; krytykę takiego założenia przedstawili Szymura, Słabosz, Balas i Żyła, 2007); oraz (4) powszechnością. Wszystkie powyższe czynniki powinny różnicować przetwarzanie świadome od nieświadomego (Reber, 1992a).

Koncepcja Rebera (1992a; 1992b) pozwala zatem na postulowanie odrębnej charakterystyki procesów odpowiedzialnych za występowanie efektów uczenia jawnego i ukrytego. Na podstawie koncepcji Rebera można przewidywać, iż nieświadome procesy poznawcze to procesy automatyczne (świadczyć może o tym mniejsza wariancja w populacji, która związana jest prawdopodobnie z nieznacznym zaangażowaniem systemu poznawczego w przetwarzanie tego typu informacji, oraz fakt, iż procesy tego typu są nieświadome). Odwołując się do opisywanej powyżej dywersyfikacji procesów automatycznych (Hasher i Zacks, 1979; Bargh, 1994) można twierdzić, iż zdaniem Rebera procesy tego typu są procesami pierwotnie automatycznymi, gdyż pojawiły się w toku ewolucji wcześniej niż świadomość, charakteryzują się odpornością, która wyjaśniana jest wykorzystywaniem starszych ewolucyjnie struktur mózgowych w trakcie przetwarzania informacji (móżdżek, jądra podstawy).