Dotychczasowe rozważania, poświęcone warunkom koniecznym pojawienia się świadomości, a także niezbywalności subiektywnego aspektu doświadczenia, pozwalają poradzić sobie częściowo z problemem potoczności analizowanego terminu. Czy jednak definicja świadomości opierająca się jedynie na warunkach koniecznych i subiektywności doświadczenia jest wystarczająco precyzyjna, aby można było sformułować teorię opisującą mechanizm kształtowania się świadomości? Takie ujęcie zakładałoby, że mechanizm powstawania świadomego doświadczenia powinien być wspólny dla wszystkich treści świadomości opisanych w poprzednim podrozdziale. Czy świadomość Ja jest tym samym, co świadomość czerwieni albo świadomość przyczyn własnego działania? To pytanie jasno wskazuje, że nawet ograniczając analizy świadomości do sytuacji, gdy mówimy o subiektywnym dostępie do jakichś treści doświadczenia, wciąż nie jesteśmy do końca pewni, czy fenomen, który badamy, jest jednorodny. Możliwe przecież, że świadomość jest terminem zbiorczym, który odnosi się w istocie do całego szeregu różnych procesów odpowiedzialnych za doświadczanie poszczególnych rodzajów treści świadomości. Wielu badaczy uważa, że jedynym sposobem poradzenia sobie z niejednoznacznością przedmiotu badań nad świadomością jest próba wyodrębnienia różnych typów świadomości, ukrytych pod terminem zbiorczym.

Jedną z najbardziej popularnych typologii świadomości proponuje Block (1995, 2005, 2007, 2011), wyróżniając dwa podstawowe jej rodzaje^[1]: świadomość fenomenalną i świadomość dostępu, które to typy świadomości są jego zdaniem przynajmniej częściowo niezależne (zgodnie z aktualnie obowiązującą wersją teorii zakłada się, że możliwe jest występowanie świadomości fenomenalnej bez świadomości dostępu). Inną popularną klasyfikację wprowadził Armstrong (1979, 1981), wyróżniając trzy rodzaje świadomości: świadomość minimalną, świadomość percepcyjną i świadomość introspekcyjną. Jeszcze inną typologię przedstawia Rosenthal (1993), wyodrębniając przytomność (świadomość jako stan, state consciousness), świadomość kreującą (creative consciousness), świadomość przechodnią (transitive consciousness) i wreszcie świadomość introspekcyjną. Inni autorzy jeszcze bardziej wydłużali listy możliwych typów świadomości. Natsoulas w sześciu kolejnych tekstach charakteryzuje sześć różnych typów świadomości: świadomość₁ (świadomość interpersonalną – Natsoulas, 1991a), świadomość₂ (świadomość osobistą – Natsoulas, 1991b), świadomość₃ (uważność, awareness – Natsoulas, 1992), świadomość₄ (świadomość refleksyjną, reflective consciousness – Natsoulas, 1994a), świadomość₅ (świadomość jednoczącą, unitive consciousness – Natsoulas, 1994b) i wreszcie świadomość₆ (świadomość jako stan – Natsoulas, 1999). Jeszcze dłuższą listę proponuje Lycan (1996), wyróżniając aż osiem typów świadomości: świadomość pierwotną (organism consciousness); świadomą kontrolę (control consciousness); świadomość treści (consciousness of); świadomość stanu (state/event consciousness); raportowalność, świadomość introspekcyjną, świadomość subiektywną oraz samoświadomość.

Wydaje się jednak, że kolejne typologie często zamiast pomagać, generują dodatkowe nieporozumienia dotyczące znaczenia interesującego nas terminu. Szczegółowa analiza charakterystyk typów świadomości wyróżnianych przez poszczególnych badaczy tylko pogłębia wrażenie chaosu teoretycznego panującego w tej dziedzinie. Na liście pojawiają się co prawda pewne elementy wspólne (np. większość teoretyków wymienia świadomość introspekcyjną, tj. świadomość, której treścią są własne stany psychiczne, czy też przytomność – por. również Zeman, 2005), wydaje się jednak, że poszczególne propozycje teoretyczne zdecydowanie więcej dzieli niż łączy. Czy można zatem jakoś uporządkować ten terminologiczny chaos?

Dotychczasowe analizy pozwoliły nam wyodrębnić niektóre z postulowanych przez badaczy typów świadomości, jako konieczne, ale nie wystarczające dla występowania subiektywnego doświadczenia. Dzięki temu zabiegowi nie będziemy w niniejszej książce interesować się mechanizmami poznawczymi i neuronalnymi przytomności, czy też świadomości pierwotnej (które same w sobie są oczywiście fascynującymi tematami badań, ale nie pozwalają zmierzyć się z interesującym nas w tej monografii problemem subiektywności). Nie będziemy się również zajmować świadomością interpersonalną (o ile nie będziemy mieli tak naprawdę na myśli indywidualnych, osobistych przekonań danej osoby na temat stanów mentalnych innych ludzi – a więc teorii umysłu, por. Wellman, Cross i Watson, 2001 – które można traktować, jak każde inne sądy poznawcze, jako element świadomości introspekcyjnej). Dzięki tym zabiegom redukcyjnym skoncentrujemy się na tych aspektach świadomego doświadczenia, które są osobiste i łączą się z posiadaniem jakiejś treści świadomości. Jak jednak łatwo zauważyć, nawet przy tak ograniczonej definicji pozostajemy ze znacznym zróżnicowaniem treści, których może dotyczyć nasze doświadczenie. Dobrze opisuje to Zeman (2005), proponując własną typologię możliwych rodzajów samoświadomości. Wymienia on następujące treści, które mogą stać się treścią doświadczenia jednostki: (1) samo-wykrywanie, związane ze świadomością własnego ciała, (2) samo-monitorowanie, związane ze zdolnością do przypominania sobie własnych działań, (3) samo-rozpoznanie, związane z rozpoznaniem siebie jako odrębnej jednostki, (4) świadomość świadomości (metaświadomość), związaną ze spostrzeganiem świadomości u innych (teorią umysłu), i wreszcie (5) samowiedzę, związaną ze świadomością siebie jako bohatera wewnętrznych narracji. Jeżeli dodamy do tej listy świadomość wszystkich bodźców pochodzących ze świata zewnętrznego (bodźców zmysłowych), to można uznać tę listę za w miarę kompletny wykaz możliwych treści świadomości (zauważmy, że lista ta będzie bardzo podobna do listy Chalmersa). Co prawda Zeman twierdzi, że świadomość w rozumieniu wąskim (posiadanie przeżyć) wymaga metaświadomości, ale niewątpliwie wtórnie każda z treści może się znaleźć w centrum świadomego doświadczenia (np. możemy sprawić, aby doświadczenia proprioceptywne stały się treścią naszego doświadczenia).

Pozostajemy jednak wciąż z kilkoma problemami, które wymagają bliższego przyjrzenia się wybranym teoriom postulującym występowanie kilku typów świadomości. Jak pamiętamy, w Rozdziale 1.1. przyjęto założenie, zgodnie z którym świadomość jest zawsze związana przynajmniej z minimalnym zaangażowaniem uwagi oraz kontroli poznawczej (Cohen i inni, 2012a). Czy jednak uwaga pełni jakąś funkcję w kształtowaniu świadomego doświadczenia, czy też treść subiektywnego doświadczenia jest od niej niezależna (innymi słowy, czy zmiana udziału uwagi w wykonywaniu jakiegoś zadania może modyfikować subiektywne doświadczenie jednostki)? Powiązany z tym pytaniem wydaje się również problem werbalizacji doświadczenia (Kowalczyk, 1995). Zapytamy zatem również, czy poszczególne typy świadomości wymieniane przez badaczy są w tym samym stopniu dostępne dla subiektywnego doświadczenia, czy też jedynie niektóre z nich są raportowalne (jak zobaczymy, np. świadomość fenomenalna bodźców zewnętrznych bywa uznawana za nieraportowalną – Lamme, 2010 – podczas gdy świadomość introspekcyjna z definicji związana jest z werbalizacją doświadczenia – Boring, 1953; Corallo, Sackur, Dehaene i Sigman, 2008; Overgaard, 2008). Kolejnym interesującym pytaniem wydaje się również problem różnicy pomiędzy tym, co świadome i nieświadome. Wyodrębnianie kilku rodzajów świadomości może bowiem prowadzić do rozmywania granicy świadomości i doszukiwania się świadomego doświadczenia nawet tam, gdzie subiektywnie go nie dostrzegamy. Aby odpowiedzieć na tego typu pytania, w dalszej części tego rozdziału zapoznamy się dokładniej z dwoma najbardziej wpływowymi teoriami postulującymi występowanie odrębnych typów świadomości, tj. teorią Armstronga (1979, 1981) oraz Blocka (1995, 2011). Analiza ta pozwoli przyjrzeć się bliżej charakterystyce interesującego nas przedmiotu badań, a także poddać dyskusji przydatność teorii postulujących rozróżnianie różnych form świadomości.

^[1] W pierwotnej wersji teorii Blocka (1995) wymieniane były cztery typy świadomości: świadomość fenomenalna, świadomość dostępu, świadomość refleksyjna oraz samoświadomość.