Zjawisko to nazywane jest też społecznym zakażaniem pamięci (social contagion of memory) (Roediger, Meade i Bergman, 2001, Meade i Roediger, 2002, Roediger, 2010). O konformizmie pamięciowym można mówić, gdy relacja pamięciowa jednej osoby wpływa na to, co inna osoba następnie zrelacjonuje (Wroght, Self i Justice, 2000, Meade i Roediger, 2002, Gabbert, Memon i Allan, 2003). Po drugie, relacje te odnoszą się do tych samych informacji lub zdarzeń, które osoby miały okazję zapamiętać lub osoby są przekonane, że ich relacje pamięciowe odnoszą się do tych samych informacji, choć w rzeczywistości tak nie jest (Wroght, Self i Justice, 2000, Gabbert, Memon i Allan, 2003, Wright, Gabbert, Memon i London, 2008). Jeśli Piotr i Karolina wspominają wspólnie ostatnią wycieczkę do ZOO, to podczas ich rozmowy, Piotr może podać informację, o której nie wspomniała Karolina, na przykład, że napis na bramie wejściowej był czerwony. Kiedy Karolina będzie następnym razem opowiadała o wycieczce to może przywoływać informację o napisie podaną przez Piotra. Taki wpływ informacji wspomnianych przez osoby w trakcie rozmowy może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Jeśli napis na bramie był rzeczywiście czerwony, to informacja podana przez Piotra uzupełniła relację pamięciową Karoliny o dodatkowy szczegół. Jeśli natomiast napis miał inny kolor lub w ogóle go nie było, Karolina przejęła od Piotra błędną informację, co negatywnie wpłynie na trafność jej późniejszych relacji pamięciowych. Dotychczasowe badania nad konformizmem pamięciowym koncentrowały się właśnie na wpływie takich błędnych informacji podanych przez drugą osobę w trakcie interakcji.

Geneza badań nad zjawiskiem. Termin „konformizm pamięciowy” po raz pierwszy pojawił się w artykule Wrighta, Self i Justice’a, (2000), choć badania nad tym zjawiskiem pojawiały się też wcześniej (na przykład: Schneider i Watkins, 1996). Eksperyment Wrighta i współpracowników (2000) inspirowany był tragicznymi wydarzeniami z Oklahomy, gdzie w 1995 roku dokonano zamachu bombowego przed budynkiem federalnym im. Alfreda P. Murraha. W trakcie śledztwa jeden ze świadków zeznał, że widział głównego podejrzanego wraz ze wspólnikiem. Po krótkim czasie dwóch kolejnych świadków również podało rysopis drugiej osoby odpowiedzialnej za zamach. Świadkowie komunikowali się ze sobą między przesłuchaniami (Memon i Wright, 1999). Okazało się później, że sprawca działał w pojedynkę, a ich zeznania bardzo utrudniły śledztwo. Wright, Self i Justice (2000), zaprojektowali eksperyment, który miał na celu zademonstrować, w jaki sposób mogło dojść do opisanej wyżej sytuacji. Osoby badane oglądały serię obrazków, które układały się w historię kradzieży portfela. Połowie badanych zaprezentowano jedną wersję historii, połowie drugą. Wersje różniły się jednym obrazkiem, na którym kobieta widziana była albo ze wspólnikiem, albo sama. Następnie badani rozwiązywali indywidualnie test pamięci. Niemal wszyscy odpowiedzieli poprawnie na pytanie o wspólnika. Potem osoby dyskutowały w parach. Badani zostali dobrani tak, że każda z osób widziała wcześniej inną wersję historii. W ostatnim etapie badania ponownie przeprowadzono test pamięci. Zaobserwowano, że w 79% przypadków osoby udzielały takiej samej odpowiedzi na pytanie o wspólnika, jak ich wcześniejszy rozmówca. Zatem odpowiadały jednakowo, mimo że każda z nich widziała inną scenę.

Rodzaje procedur badawczych. Śledząc badania nad konformizmem pamięciowym można wyróżnić dwa warianty procedur badawczych ze względu na to, w jaki sposób osoby dzielą się zapamiętanymi informacjami. W części procedur badawczych dwie lub większa liczba osób ma za zadanie zapamiętywać pewne informacje (szczegóły na zdjęciach, listy słów). Następnie wykonują razem albo test swobodnego przypominania (free-recall memory test, Meade i Roediger, 2002) albo test rozpoznawania (recognition memory test, Jaeger, Lauris, Selmeczy i Dobbins, 2012).  Zatem podczas testu pamięci osoby słuchają nawzajem swoich odpowiedzi. Konformizm pamięciowy występuje wtedy, gdy na relację pamięciową danej osoby wpłynęło to, jaką odpowiedź udzielił jej partner. Zazwyczaj badani uczestniczą także później w indywidualnym teście pamięci, a informacje przejęte od partnera w trakcie interakcji są właściwą miarą badanego zjawiska.

Drugi wariant eksperymentów nad konformizmem pamięciowym polega na tym, że osobom prezentowane jest pewne zdarzenie na filmie lub za pomocą serii slajdów. Osoby oglądają je, a następnie są proszone, aby ze sobą porozmawiały. Ważne jest jednak to, że nie mówi się badanym, iż widziały dwie wersje zdarzenia, różniące się kilkoma szczegółami (na przykład: Gabbert, Memon i Allan, 2003) albo, że będą rozmawiać z pomocnikiem eksperymentatora (na przykład: Paterson, Kemp i Forgas, 2009), który w swojej relacji zmieni kilka szczegółów. Następnie sprawdza się ich odpowiedzi w indywidualnym teście pamięci – szczególnie brane pod uwagę są pytania odnoszące się do różnic w prezentowanym na początku materiale i późniejszej rozmowie. Jest to bardziej naturalistyczny sposób prowadzenia badań nad konformizmem pamięciowym. Częściej ludzie przekazują sobie zapamiętane informacje w trakcie rozmowy, niż razem rozwiązują jakieś zadanie pamięciowe.

Pokrewne paradygmaty badawcze. Roediger, Meade i Bergman (2001) w jednym z artykułów wskazują, że badania nad konformizmem pamięciowym łączą w sobie dwa ważne paradygmaty badawcze. Pierwszy z nich odnosi się do klasycznych eksperymentów Ascha (1956) nad konformizmem. Podczas nich osoba badana słuchała wypowiedzi kilku pomocników eksperymentatora (przedstawianych jej jako innych uczestników), którzy celowo podawali złe odpowiedzi dotyczące długości prezentowanego odcinka. Sprawdzano głównie to, jakich odpowiedzi udzielają uczestnicy badań pod wpływem błędów popełnianych przez pozorantów. Badania nad konformizmem pamięciowym różnią się od opisanych wyżej eksperymentów (Asch, 1956) tym, że osoby odwołują się do zjawisk zapamiętanych wcześniej. Dodatkowo, coraz więcej badaczy konformizmu pamięciowego zwraca uwagę na wpływ poprawnych informacji przekazywanych przez inne osoby, a nie tylko koncentruje się na powielaniu błędów (Jaeger, Lauris, Selmeczy i Dobbins, 2012, Rush i Clark, 2014).

Drugi ze wspomnianych przez Roedigera i współpracowników (2001) paradygmatów badawczych związany jest badaniami nad efektem dezinformacji. Zjawisko to można zdefiniować jako włączanie do raportów pamięciowych na temat jakiegoś zdarzenia informacji, które dotarły do osoby z innych źródeł niż samo zdarzenie (Polczyk, 2007). W odróżnieniu od efektu dezinformacji, w konformizmie pamięciowym o wiele większe znaczenie przypisuje się interakcji dwóch lub większej liczby osób. Poświęca się zatem szczególną uwagę, aby dodatkowe informacje o zdarzeniu, czy zapamiętanym materiale pojawiały się w kontekście społecznym.

Trwałość efektu w czasie. W badaniach laboratoryjnych nad konformizmem pamięciowym dyskusja o zdarzeniu i test pamięci często następowały bezpośrednio po sobie. Natomiast w wielu sytuacjach z życia codziennego między obserwacją zajścia jakiegoś zdarzenia, rozmowami o nim, a późniejszym jego wspominaniem występują dłuższe lub krótsze odstępy czasowe, stąd badanie odroczenia czasowego może być ważne dla lepszego zrozumienia istoty konformizmu pamięciowego. Badania Peterson, Kempa i Forgasa (2009) jako jedne z nielicznych dotyczyły występowania efektu konformizmu pamięciowego po czasowym odroczeniu. Błędne informacje podczas rozmowy zostały przekazane uczestnikom przez pomocnika eksperymentatora. Odroczenie czasowe występowało między widzianym zdarzeniem a dyskusją o nim. W zależności od warunku wynosiło ono 20 minut lub dwa tygodnie. Osoby z grupy eksperymentalnej z pomocnikiem eksperymentatora częściej włączały do swoich relacji pamięciowych podane przez niego informacje. Efekt ten nasilił się, kiedy zastosowano dwutygodniowe odroczenie. Zatem osoby odpowiadały mniej dokładnie w pytaniach odnoszących się do rozbieżnych informacji uzyskanych z filmu i dyskusji, szczególnie po dłuższym okresie czasu między zdarzeniem a rozmową o nim. Interesujące było jednakże to, że w pozostałych pytaniach (dotyczących informacji, wobec których nie zostali wprowadzeni w błąd) ich odpowiedzi były bardziej poprawne. Podobnych wyników nie udało się uzyskać w innych badaniach (Hoffman, Granhag, See i Loftus, 2001) – efekt konformizmu pamięciowego nie był silniejszy po zastosowaniu odroczenia między materiałem do zapamiętania a dyskusją. Jednak odstęp czasowy mógł być zbyt mały, gdyż wynosił tylko jeden dzień.

W badaniu Krogulskiej i Niedźwieńskiej (2016) sprawdzano z kolei, czy wraz z wydłużającym się czasem między dyskusją o zdarzeniu a jego przypominaniem wzrośnie liczba błędów wskazujących na konformizm pamięciowy. Okazało się, że było ich porównywalnie dużo, zarówno kilka minut, jak i tydzień po odbytej rozmowie. Wystąpiła jedynie niewielka tendencja do przywoływania większej liczby błędów przejętych od partnera po odbytej rozmowie.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Aleksandrze Krogulskiej przez Narodowe Centrum Nauki w ramach konkursu grantowego PRELUDIUM 11 (nr 2016/21/N/HS6/02953).