Na pytanie, w jaki sposób przypominane są wspomnienia, według Uzera, Lee i Browna (2012; również Moscovitch, 1994), można odpowiedzieć poprzez odwołanie do dwóch mechanizmów: bezpośredniego przetwarzania (tj. przetwarzania niestrategicznego, direct retrieval, zob. Conway, 1996, 2005, 2009; Conway i Pleydell-Pearce, 2000) lub przetwarzania generatywnego, strategicznego i ukierunkowanego na cel (generation lub event re-construction, generative lub indirect retrieval, zob. Conway, 1996, 2005, 2009; Conway i Pleydell-Pearce, 2000; Uzer, Lee i Brown, 2012). Podział ten jest szczególnie zauważalny w dwóch dominujących w problematyce pamięci podejściach badawczych (również w stosowanych typach testów, wymagających przetwarzania strategicznego lub asocjacyjnego, zob. Moscovitch, 1994). Badacze i badaczki zainteresowani wspomnieniami mimowolnymi w wyjaśnieniu mechanizmów ich powstawania skupiają się na przetwarzaniu bezpośrednim (np. Barzykowski i Staugaard, 2016; Barzykowski i Niedźwieńska, 2016; Berntsen, 1996, 1998; Schlagman i Kvavilashvili, 2008), podczas gdy ci stosujący metodę kierowanych skojarzeń Crovitza i Schiffmana (1974) odwołują się do przetwarzania ukierunkowanego na cel. W pierwszym przypadku sugeruje się, że wskazówka (zewnętrzna lub wewnętrzna) wzbudza automatyczny i bezwysiłkowy proces wydobywania informacji pamięciowej. W drugim natomiast, proces ten opisywany jest jako ukierunkowany na cel, świadomie inicjowany, czasochłonny oraz wymagający wysiłku (np. Barzykowski i Staugaard, 2016; Botzung, Denkova, Ciuciu, Scheiber i Manning 2008; Uzer, Lee i Brown, 2012). W przypadku przetwarzania bezpośredniego, wskazówka sama w sobie jest więc wystarczająca do pojawienia się wspomnienia (charakter asocjacyjny), podczas gdy w przypadku przetwarzania generatywnego jest zaledwie początkiem przypominania. Obydwa procesy zostaną w dalszej części dokładniej opisane. Przedstawione zostały również w formie schematycznej na rycinie 2).

Conway i Pleydell-Pearce (2000; również Burgess i Shallice, 1996, Koriat, Goldsmith i Halamish, 2008) rozwinęli model przetwarzania generatywnego, który zaproponowany został po raz pierwszy przez Normana i Bobrowa (1976). Zgodnie z tym modelem, proces wydobywania informacji pamięciowych składa się z trzech etapów: (1) ustalenia i opracowania: (a) wskazówki, która będzie wykorzystywana podczas przeszukiwania pamięci, oraz (b) kryterium weryfikacyjnego, które będzie przesłanką do zakończenia procesu (poziomu wystarczającej oczekiwanej zgodności), (2) przeszukiwania pamięci i dopasowania wskazówki do treści wspomnienia, (3) oceny rezultatu przeszukiwania w kontekście wcześniej ustalonego kryterium. Zgodnie z Conwayem i Pleydell-Pearce’em (2000, również Burgess i Shallice, 1996) pierwszy i trzeci etap uzależniony jest od procesów zarządczych, podczas gdy drugi ma charakter automatyczny i oparty jest na sieci asocjacyjnej. W zależności od celu przypominania konstruowane wspomnienia będą konfrontowane zawsze z innym kryterium weryfikacyjnym [1]. Kryterium to najprawdopodobniej ma charakter aktywizujący treści z nim zgodne, przez co każda informacja pamięciowa, która mu odpowiada, zostaje natychmiast przekazana do dalszego przetwarzania poznawczego. Z drugiej strony, gdy treść nie spełnia ustalonych kryteriów, jak również gdy jest nieistotna ze względu na cel, ulega zahamowaniu. Aktywnie hamowany jest również dostęp do elementów wiedzy autobiograficznej, które są sprzeczne z systemem celów, ich aktywizacja potencjalnie mogłaby prowadzić do spadku spójności systemu Ja. W pierwszym wypadku ograniczeniu ulega treść „wywołana” przez wskazówkę, w drugim natomiast dostęp wskazówki do samej treści będzie znacząco utrudniony.

Opracowanie wskazówki lub opis poszukiwanego wspomnienia, według Conwaya (2005, również Conway i Pleydell-Pearce, 2000) prowadzi do powstania rozprzestrzeniającego się po systemie stanu pobudzenia (aktywacji) elementów bazy autobiograficznej, prowadzącej do powstania wspomnienia. Dopiero tak wzbudzona informacja staje się dostępna procesom kontroli poznawczej (mechanizmom funkcji zarządczych) [2] i podlega przetwarzaniu zgodnie z opisanym modelem generatywnym. Mechanizmy kontroli odpowiedzialne są za zakończenie procesu poszukiwania informacji pamięciowej lub, jeżeli element zaktywizowany nie spełnia określonych kryteriów, rozpoczęcie nowego cyklu przeszukiwania. Czasami również zmianie ulega kryterium weryfikacyjne. Gdy tylko ustalony zostaje względnie stabilny wzór pobudzenia poszczególnych elementów bazy, spełniających kryterium weryfikacyjne, powstaje wspomnienie. Model zakłada, że wzorzec takiego pobudzenia jest krótkotrwały i ulega prawie natychmiastowemu rozproszeniu. Aby mógł zostać zachowany, wymaga podtrzymywania, które angażuje zasoby poznawcze. Znaczy to, że wspomnienie musi być utrzymywane w pamięci roboczej (Baddeley, 1993), aby mogło być dalej przetwarzane (np. uzewnętrznione).

Przetwarzanie bezpośrednie natomiast opiera się na dwóch założeniach, zgodnie z którymi: (1) wszystkie elementy, poziomy wiedzy autobiograficznej są bardzo podatne na aktywację pod wpływem różnorodnych wskazówek (zewnętrznych, wewnętrznych), przez co, (2) powstawanie wzorów aktywacji elementów bazy ma charakter ustawiczny i ciągły. Innymi słowy, pod wpływem wskazówek powstają nieustannie wzory krótkotrwałych pobudzeń (aktywacji) różnych elementów wiedzy autobiograficznej. Zgodnie z powszechnym doświadczeniem, nie przedostają się one jednak z takim samym natężeniem do świadomości, jak również nie przekraczają progu pozwalającego na świadome skupienie na nich uwagi. Gdyby tak było, bylibyśmy całkowicie przeciążeni pojawiającymi się w myślach wspomnieniami i innymi treściami. Interesującym tego przykładem jest przypadek pacjentki opisany przez Parker, Cahilla i Mcgaugha (2006), której wspomnienia dotyczące semantycznego materiału autobiograficznego miały charakter całkowicie automatyczny, mimowolny i ustawiczny. Ta wyjątkowa, wydawać się może, zdolność utrudniała jej koncentrowanie się na teraźniejszości. Z jednej strony więc, warto zapytać, jak to się dzieje, że nieustanny strumień aktywacji nie ma swojego odzwierciedlenia w świadomości, oraz, z drugiej strony, w jaki sposób od czasu do czasu pojawiają się tego typu wspomnienia.

Conway i Pleydell-Pearce (2000) argumentują, że wskazówki efektywniej pobudzają elementy na wyższych poziomach organizacji (tj. wiedzę o zdarzeniach ogólnych oraz o okresach życia), ponieważ do ich wzbudzenia nie jest niezbędne wysokie dopasowanie wskazówka–treść. Cechą charakterystyczną tych jednostek jest jednak to, że posiadają one wiele powiązań z elementami wyższego i niższego rzędu (np. lata młodości wiążą się z wieloma zdarzeniami ogólnymi, te z kolei z wieloma zdarzeniami specyficznymi itd.). Bezpośrednią tego konsekwencją jest powstanie rozproszonego i słabo rozprzestrzeniającego się stanu pobudzenia. Bez udziału funkcji zarządczych, odpowiedzialnych za kontrolę i koordynację tego procesu, nie jest możliwe powstanie stabilnego wzoru aktywacji. Tym samym, nie jest spełniony warunek formowania wspomnienia. Przetwarzanie bezpośrednie jest więc możliwe tylko w sytuacji, gdy: wskazówka ściśle odpowiadająca sensoryczno-perceptualnej treści reprezentacji epizodycznej (EE, CEM lub SEM) prowadzi do powstania silnego i stabilnego wzoru pobudzenia elementów sieci (aktywacja powstaje oddolnie). Prawdopodobny jest wówczas jeden z trzech scenariuszy: (1) treści powstałe w wyniku spontanicznej aktywacji są hamowane i nie przedostają się do świadomości, (2) wzór pobudzenia, będąc zbieżny z priorytetami Ja roboczego (w szczególności z systemem celów, dążeń i planów), zostaje włączony do systemu świadomego przetwarzania informacji, (3) procesy hamowania zawodzą w zapobieganiu przedostania się do świadomości spontanicznie powstałych treści – pamięciowy system Ja włącza je wówczas automatycznie do procesu przypominania (retrieval mode, zob. np. Tulving, 2002), tak jakby były zgodne z systemem celów. Zarówno w drugim jak i trzecim przypadku rezultatem jest powstanie mimowolnych wspomnień autobiograficznych, które zostaną dokładniej omówione w rozdziale drugim.

Najważniejszymi różnicami pomiędzy przetwarzaniem bezpośrednim a generatywnym jest to, że w przypadku pierwszego: (a) nie zakłada się istnienia etapu opracowywania wskazówki i przeszukiwania bazy autobiograficznej, (b) system dążeń, celów i planów przetwarza wspomnienie po jego uformowaniu, a nie przed – jak w przetwarzaniu generatywnym, (c) kluczowa jest wskazówka bezpośrednio korespondująca z perceptualno-sensorycznymi właściwościami treści epizodycznej, (d) proces przebiega w sposób automatyczny i bezwysiłkowy, nie obciążając procesów poznawczych, (e) wydaje się być odtworzeniem pewnych właściwości zdarzenia niż jego re-konstrukcją – należy więc oczekiwać, że takie wspomnienia są w mniejszym stopniu schematyczne i podatne na zniekształcenia.

Hankała (2009) zauważa, że przetwarzaniu generatywnemu towarzyszy na początku zawsze przypominanie bezpośrednie – dopiero gdy nie jest ono skuteczne (tj. wskazówka nie prowadzi do przywołania informacji pamięciowej), przetwarzanie przyjmuje formę strategiczną. Conway i Loveday (2010) wskazują także, że automatyczne wydobywanie informacji pamięciowej jest zawsze ostatnim elementem skutecznego przetwarzania strategicznego, w którym zakłada się również udział procesów automatycznych i nieintencjonalnych. Wynika z tego, że podział na przetwarzanie bezpośrednie (automatyczne, asocjacyjne) i przetwarzanie pośrednie (kontrolowane) nie jest do końca jednoznaczny (również mimowolne i zamierzone, Koriat, Goldsmith i Halamish, 2008). To, co wydaje się być cechą szczególnie odróżniającą obydwie kategorie przetwarzania, to stosowanie lub brak stosowania odpowiednich strategii, ukierunkowujących i organizujących proces pamięciowy (Hankała, 2009). Obydwie jednakże opierają się na podstawowym mechanizmie rozprzestrzeniającej się aktywacji.

[1] Conway i Pleydell-Pearce (np. 2000, również Conway, 1996) wskazują jednak, że istnieją także pewne bardziej uniwersalne i ogólne kryteria, najprawdopodobniej uwarunkowane kulturowo oraz nabyte w procesie socjalizacji. Zgodnie z nimi osoba potrafi odróżnić wspomnienie od treści innego rodzaju. Może to być na przykład przekonanie, że wspomnienie ma charakter konkretnego, żywego obrazu pewnego ściśle określonego epizodu lub przekonanie, że wystarczające jest poczucie pamiętania (zgodnie z kryterium świadomości autonoetycznej wyróżnionej przez Tulvinga, zob. 2002). Choć odniesienie do kulturowego uwarunkowania nie pojawia się explicite w koncepcji Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000), to jest ono zgodne z kierunkiem i „duchem” obecnych modyfikacji tego modelu (Conway i Jobson, 2012).

[2] Procesy kontroli poznawczej nie wpływają bezpośrednio na powstanie, kształtowanie wzorów aktywacji bazy; zdają się one mieć wpływ w głównej mierze na wybór rodzaju wskazówki wykorzystywanej w procesie generatywnym oraz dopiero na przetwarzanie informacji, które są treścią świadomości.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).