Ja robocze składa się zasadniczo z dwóch poziomów (instancji): pojęciowej reprezentacji Ja (conceptual self, conceptual representations of the self) oraz systemu dążeń, celów i projektów (goal system, goal structures).

Pojęciowa reprezentacja Ja [1] została wyodrębniona jako próba łączenia perspektywy społecznej i poznawczej w rozumieniu pojęcia Ja. Swoim zakresem odwołuje się ona do wszelkich społecznie konstruowanych kategorii, definicji (na przykład schematów, pojęć), opisujących między innymi: (1) siebie, na przykład – (a) skrypty osobiste (Demorest, 1995; Thorne, 1995;), (b) obrazy siebie: Ja możliwe, pożądane, wartości, przekonania, postawy (Critcher i Dunning, 2009), (2) sposób spostrzegania innych osób, na przykład schematy interakcji siebie z innymi (Ogilvie i Rose, 1995), (3) typowe dla danego społeczeństwa, kultury wzorce wchodzenia w interakcję lub przywiązania (np. Qingxue, 2003; Van Ijzendoorn i Kroonenberg, 1988), (4) historie życia (life stories; Bluck, Alea, Habermas i Rubin, 2005). Pojęciowa reprezentacja Ja składa się z abstrakcyjnej wiedzy (pozbawionej kontekstu miejsca i czasu), która jest niezależna od indywidualnego doświadczenia, czyli wydarzeń, które są elementem doświadczenia podmiotu. Źródłem tego typu wiedzy są zarówno interakcje społeczne (np. z rówieśnikami), jak również wszelkie wytwory kultury (np. bajki, filmy, literatura, ale też szkoła, religia itp.). Historie życia (podobne do narracji) zawierają również elementy kulturowo definiowanej wiedzy w postaci skryptów życiowych, a więc tego, jak spostrzegane są typowe aktywności charakterystyczne dla określonych etapów życia, na przykład: szkoła średnia–studia–praca–dzieci–dom (Berntsen i Bohn, 2009). Conway i Jobson (2012) zauważają, że elementy te, które tworzą pojęciową reprezentację Ja, mogą być wykorzystywane do skutecznego uzyskiwania dostępu do bazy wiedzy autobiograficznej i tym samym do wzbudzania konkretnych wspomnień.

Ja robocze pełni istotną rolę w procesie konstruowania nowych wspomnień (etapy: kodowania, organizowania, przechowywania), kontrolując dostęp do informacji w bazie wiedzy autobiograficznej. Jest ono połączone z pojęciową wiedzą autobiograficzną oraz systemem pamięci epizodycznej. Dzięki temu powiązaniu i za jego pomocą możliwe jest wzbudzanie wzorów aktywizacji poszczególnych elementów lub obszarów wiedzy autobiograficznej, które dostarczają z kolei kontekstu i fundamentów podstawowym tematom i koncepcjom pojęciowego Ja.

System celów, dążeń, priorytetów i planów ma również strukturę hierarchiczną. Jego rolą jest regulacja zachowania, prowadząca do redukcji rozbieżności pomiędzy stanem pożądanym a stanem bieżącym. Przejawia się to jego wpływem na każdym etapie przetwarzania wspomnień: kodowania, dostępności wiedzy (możliwości jej aktywizacji) oraz konstrukcji wspomnień. Zakłada się, że system celów jest swego rodzaju stanem ciągłej aktywacji różnych elementów systemu, odzwierciedlających jego priorytety. Podstawową zasadą tego systemu jest dążenie do zachowania struktury hierarchicznej (tzw. zasada konserwatyzmu, Conway, 2005) i przeciwdziałanie jej zmianom, ponieważ wiążą się one z poznawczymi i emocjonalnymi kosztami. I tak, osiągnięcie pewnego celu wymaga zazwyczaj restrukturyzacji całego systemu powiązanych ze sobą dążeń i priorytetów. Ze względu na dążenie systemu do zachowania status quo Ja robocze może prowadzić do: (a) utrudnionego (ograniczenia) dostępu do tych elementów bazy wiedzy autobiograficznej, które potencjalnie mogą stanowić zagrożenie dla spójności i integralności całego systemu (albo są z nimi niezgodne) lub (b) zniekształceń wspomnień w kierunku zgodnym z Ja (wyczerpujący przegląd zagadnienia przedstawia Szpitalak, 2012).

Zgodnie z koncepcją Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000), wspomnienia (niezależnie od tego, czy autobiograficzne, czy epizodyczne) są zawsze ściśle powiązane z Ja i właściwym mu systemem planów, dążeń i celów. Z jednej strony, wspomnienia są ich odzwierciedleniem (zapamiętanie informacji, jak i jej przywołanie uzależnione są od zgodności treści z Ja roboczym i bieżącymi priorytetami systemu pamięciowego), z drugiej natomiast podtrzymują je zwrotnie – dzięki ich przywołaniu możliwa jest realizacja priorytetów systemu (Conway i Jobson, 2012; Wang i Conway, 2004). Interesującą tego konsekwencją jest na przykład różnica w zakresie treści przywoływanych wspomnień w kulturach zróżnicowanych pod względem charakteru Ja (niezależne vs. współzależne, zob. Markus i Kitayama, 1991). Przejawia się to chociażby tym, iż Amerykanie (Ja niezależne) częściej przywołują wspomnienia indywidualnego doświadczenia, dotyczące ich samych (emocji, roli itp.), podczas gdy wspomnienia Chińczyków (Ja współzależne) w większym stopniu odnoszą się do wydarzeń i interakcji społecznych. Według Conwaya i Jobson (2012), kultury te różnią się tylko pod względem dominacji aspektu relacyjnego lub autonomicznego struktury Ja. Tego typu zależności obserwowane w badaniach nad pamięcią autobiograficzną (Jobson i O’Kearney, 2008; Wang, 2008; Wang i Conway, 2004) są warte zasygnalizowania, szczególnie w zakresie refleksji nad możliwością generalizacji wyników badań na całą populację.

[1] Mimo że termin ten wydaje się być czasem stosowany zamiennie z pojęciem Ja roboczego (working self, zob. Williams, Conway i Cohen, 2008), to należy traktować go jako strukturę składową Ja roboczego (zob. Conway, 2009, ryc. 2, s. 2310), które ma znaczenie szersze.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).