Kolejna wyróżniona forma wiedzy autobiograficznej to pamięć epizodyczna (we wcześniejszych wersjach koncepcji wiedza o zdarzeniach specyficznych, zob. Conway i Pleydell-Pearce, 2000). Jej wyodrębnienie zdaje się być naturalne, biorąc pod uwagę fakt, iż każdy z nas posiada wspomnienia konkretnych, ściśle określonych zdarzeń, z wszelkimi ich szczegółami i detalami (choć – jak dowodzą badania nad pojęciem „efektu lampy błyskowej” – nie zawsze są one zgodne z rzeczywistością, zob. Brewer, 1992; Cohen, Conway i Maylor, 1994). Pamięć epizodyczna obejmuje wspomnienia rozgrywające się w czasie mierzonym w godzinach, minutach, a nawet sekundach, zawierając przy tym wyraziste, „żywe” dane o charakterze percepcyjnym (Conway, 1995). Są one wrażliwe na zapominanie (w szczególności te w niewielkim stopniu powiązane z Ja), co może prowadzić do opisywania doświadczenia za pomocą schematów (tj. stereotypizacjimi schematyzacji wspomnień, zob. Burt i Kemp, 2003).

Najbardziej podstawową reprezentacją doświadczenia w systemie jest element epizodyczny (EE, episodic element), który charakteryzowany jest za pomocą dziewięciu własności. Według Conwaya (2009) cechy te można w zróżnicowanym stopniu przypisać różnorodnym typom reprezentacji pamięciowych, ale tylko wspomnienia epizodyczne posiadają je wszystkie.

Po pierwsze, stanowią one mniej lub bardziej wierne odwzorowanie doświadczenia (1; near experience), które odpowiada zawsze krótkim przedziałom czasu (2). Z tego też powodu, wspomnienie takie posiada zawsze perspektywę zewnętrznego lub wewnętrznego obserwatora (3). Nie znaczy to jednak, że jest on literalną reprezentacją zdarzenia. Choć tego typu przypadki są możliwe (np. syndromowi stresu pourazowego towarzyszą intensywne, żywe wspomnienia oraz poczucie ponownego przeżywania traumatycznego zdarzenia, American Psychiatric Association, 2013; Brewin i Holmes, 2003), to nie są one jednak typowym przykładem funkcjonowania pamięci. Element epizodyczny jest podsumowaniem, uogólnieniem zmysłowych, pojęciowych, spostrzeżeniowych, afektywnych właściwości danego zdarzenia (4). Przyjmuje się, że najczęstszą jego formą jest obraz (5). W tym sensie zdaje się on być najbliższy doświadczeniu spośród wszystkich elementów pamięciowego systemu Ja. Co ważniejsze, nie może być on przywołany w sposób strategiczny (tj. celowy). Jedynym sposobem jego przywołania jest przetwarzanie bezpośrednie (direct retrieval). Innymi słowy, zgodnie z zasadą specyficzności kodowania (Kihlstrom, 1996; Tulving i Thomson, 1973), skuteczne wydobycie informacji uzależnione jest od stopnia zgodności między wskazówką a treścią. Dostępność wspomnień epizodycznych mierzona jest w godzinach. Po tym czasie, jeżeli nie zostaną zintegrowane z elementami wiedzy wyższego rzędu, stają się niedostępne (6, Conway i Jobson, 2012).

Element epizodyczny jest połączony zazwyczaj z bardziej trwałymi elementami wiedzy pojęciowej, które stanowią dla nich ramę oraz kontekst interpretacyjny (umożliwia to trwałe zagnieżdżenie EE w strukturze wiedzy). Razem tworzą jednostkę systemu pamięciowego nazwaną prostym wspomnieniem epizodycznym (SEM, simple episodic memory) [1]. Dostęp do niego jest możliwy poprzez wskazówkę, której właściwości odpowiadają albo elementowi epizodycznemu (przetwarzanie bezpośrednie, mimowolne), albo samej ramie kontekstowej (przetwarzanie intencjonalne, strategiczne, pośrednie) [2]. Powiązanie paru jednostek tego typu za pomocą ramy pojęciowej prowadzi do powstania złożonego wspomnienia epizodycznego (CEM, complex episodic memories), który pomimo swojej rozbudowanej postaci charakteryzuje się nadal znacznym poziomem specyficzności. Cechą charakterystyczną wspomnień epizodycznych jest ich uporządkowanie w wymiarze czasu zgodnie z kolejnością ich pojawienia się (7) [3]. Dzięki pamięci epizodycznej przypominanie autobiograficzne ma charakter specyficzny (konkretny i szczegółowy) i wspomnieniowy (8), to znaczy dostarcza doznań odzwierciedlających w pewnym stopniu stan doświadczany w zdarzeniu.

Ostatnią własnością (9) jest zróżnicowana dostępność zawartości wspomnienia epizodycznego (informacji epizodycznej) w czasie. W zależności od formy reprezentacji, ta sama informacja może być zarówno hamowana i tym samym niedostępna (np. w pamięci epizodycznej), jak i zaktywizowana i dostępna w innym systemie przetwarzania informacji (np. w strukturze wiedzy pojęciowej). Tego typu właściwość nazwana została hamowaniem epizodycznym (Racsmany i Conway, 2006). Znaczy to, że każde wspomnienie zawiera wzór hamowania/aktywizacji, który wpływa na (nie)dostępność poszczególnych informacji epizodycznych. Według Conwaya (2009), czynnikami mającymi istotny wpływ na dostępność tych treści są cele realizowane przez jednostkę (również Williams, Conway i Baddeley, 2008). Innymi słowy, wspomnienia epizodyczne (zarówno SEM, jak i CEM) reprezentują tymczasowe cele realizowane w krótkich przedziałach czasu (w skali dnia, np. skończyć pisać rozdział pierwszy) lub są ich bezpośrednim efektem. Są one kluczowe (będąc swego rodzaju językiem systemu celów), ponieważ stanowią bezpośredni – konkretny i wyraźny – dowód skutecznej realizacji bieżących dążeń i planów. Po zrealizowaniu podcelu dostęp do elementu epizodycznego wspomnienia powiązanego z celem jest stopniowo ograniczany. Podobnie realizacja priorytetów wyższego rzędu (z poziomu wiedzy autobiograficznej) prowadzi do stopniowej utraty dostępu do SEM i CEM z nimi powiązanych. Conway (2009) zauważa jednak, że niektóre wspomnienia epizodyczne mogą mieć wyjątkowy charakter, przejawiający się bezpośrednim powiązaniem na przykład z obrazem siebie. Dzięki temu mogą reprezentować podstawowe dążenia Ja (np. Ja możliwe pożądane), stając się kluczową reprezentacją pamięciową.

[1] Według Conwaya (2009), przykładem elementu epizodycznego pozbawionego pojęciowej ramy jest pamięć dowcipów. Wspomnienia charakterystyczne dla syndromu stresu pourazowego w tym kontekście są natomiast przykładem utrudnionego dostępu do ramy, przy jednoczesnym wysokim zaktywizowaniu elementu epizodycznego. Podobną sytuacją, i zdaje się częściej spotykaną, jest utrudniony dostęp do ramy w różnego rodzaju zaburzeniach lękowych, kiedy to osoba panicznie, bojąc się na przykład określonych zwierząt, nie zdaje sobie sprawy, że lęk ten ma źródło w określonym wspomnieniu.

[2] Dobrze jest to widoczne w studium przypadku 46-letniej kobiety CR opisanej przez Conwaya i Lovedaya (2010). CR potrafiła przywoływać strategicznie wspomnienia nie starsze niż 72 godziny, po czym traciła możliwość uzyskania do nich dostępu. Według Conwaya i Lovedaya powodem tego jest w głównej mierze niemożność integracji CEM i SEM z bazą autobiograficzną. Co ciekawe, dostęp do tych wspomnień był możliwy w odtwarzaniu bezpośrednim, gdy dostarczono jej wysoce spersonalizowane (tj. idiosynkratyczne), całkowicie adekwatne i wyraziste wskazówki (było to możliwe dzięki wykorzystaniu kamery sensorycznej).

[3] Maruszewski (2005) zauważa, że czasowe uporządkowanie pozwala określić relacje przyczynowo-skutkowe między dwoma zdarzeniami. Jest to punkt wyjścia dla umiejętności nadania doświadczeniu znaczenia i sensu (Maruszewski mówi o „minimalnym warunku zrozumienia serii doświadczeń czy pojedynczego doświadczenia”. Uporządkowanie temporalne jest również istotne dla obrazu siebie (self-concept), który wymaga wiedzy temporalnej na temat zdarzeń specyficznych (Skowronski, 2007). Poczucie osobistego rozwoju, zmian, jakim się podlega, opiera się na pamięci tego, jakim się było w przeszłości. Warto zauważyć, że trudno jest abstrahować od czasowego uporządkowania. Douwe Draaisma (2006), powołując się na artykuł filozofa Francisa Herberta Bradleya z 1887 roku, zauważa, iż co prawda potrafimy poruszać się w czasie dzięki pamięci (zarówno do przodu, jak i do tyłu), to jednak wspominane zdarzenie odtwarzamy zawsze zgodnie z porządkiem, w jakim nastąpiło. Pamiętamy więc wprzód, nigdy wstecz.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).