Próbując sobie przypomnieć określone wydarzenie z osobistej przeszłości, za każdym razem angażujemy się w proces zamierzonego przeszukiwania pamięci. Proces ten wymaga aktywizacji wiedzy autobiograficznej oraz konstrukcji względnie spójnego wspomnienia z informacji pochodzących z różnych poziomów wiedzy autobiograficznej (Cabeza i St Jacques, 2007). Podczas tego typu przeszukiwania nieuniknione jest również wzbudzanie informacji niezwiązanych z zadaniem pamięciowym. Jest to naturalna konsekwencja podatności wiedzy autobiograficznej na wzrost poziomu pobudzenia pod wpływem wskazówki – zazwyczaj powiązana jest ona z większą liczbą informacji. Z tego powodu postuluje się istnienie mechanizmu odpowiedzialnego za redukcję dostępności informacji niezwiązanych z bieżącym zadaniem, który umożliwia skuteczne wydobycie adekwatnej treści (np. Bauml, 2008; Pastotter i Bauml, 2010; Veling i Knippenberg, 2008).

Jak zauważa Nęcka, Orzechowski i Szymura (2008, również Kossowska, 2005), trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czym jest hamowanie. Zdaje się ono być pojęciem niejednorodnym, odnoszącym się do różnorodnych zjawisk. Hamowanie zazwyczaj jest rozpatrywane z perspektywy kontroli poznawczej (np. Friedman i Miyake, 2004; Nigg, 2000; porównanie tych dwóch koncepcji hamowania wyczerpująco przedstawia Kossowska, 2005) lub długotrwałej pamięci semantycznej (np. Bauml, Pastotter i Hanslmayr, 2010). Zgodnie z klasyfikacją Nigga (2000), hamowanie jako element kontroli poznawczej można podzielić na cztery kategorie procesów (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2008): (1) bezwysiłkowe i aktywne na płytkim poziomie przetwarzania: hamowanie powrotu i odruchu orientacyjnego, (2) wysiłkowe i bierne na płytkim poziomie poznawczym: kontrola interferencji (np. test Stroopa) i hamowanie percepcyjne, (3) wysiłkowe i aktywne na głębokim poziomie poznawczym: hamowanie poznawcze, (4) wysiłkowe i aktywne na poziomie behawioralnym: hamowanie behawioralne (np. zadanie typu stop–sygnał). Friedman i Miyake (2004) natomiast wyróżniają trzy rodzaje hamowania: (1) hamowanie dominującej reakcji, (2) odporność na dystrakcję, (3) odporność na interferencję proaktywną (odpowiada ona hamowaniu reprezentacji poznawczych). Najbliższa mechanizmowi hamowania w pamięci autobiograficznej byłaby kategoria hamowania poznawczego (ze względu na hamowanie reprezentacji). Niemniej jednak, jak zauważają Nęcka, Orzechowski i Szymura (2008, również Niedźwieńska, 2013), ma ono charakter zawsze wysiłkowy i zamierzony (celowy) i z tego też powodu wydaje się być odmienny od mechanizmu postulowanego w koncepcji Conwayai Pleydell-Pearce’a (2000).

W odniesieniu do pamięci epizodycznej, analizując procesy hamowania, zwraca się zazwyczaj uwagę na trzy główne kategorie mechanizmów (Bauml, 2008; Bauml, Pastotter i Hanslmayr, 2010; Pastotter i Bauml, 2010; Raaijmakers i Jakab, 2013): (1) blokowanie, (2) dezaktywację powiązania pomiędzy wskazówką a treścią nieistotną (tj. irrelewantną, alternatywną), (3) aktywne tłumienie informacji nieistotnej [1]. Każdy z nich reprezentowany jest przez odmienny paradygmat eksperymentalny. Pierwszy, najsłabszy z wymienionych mechanizmów, ma charakter bierny (wbrew nazwie) i polega na stopniowym wzmacnianiu (z każdym kolejnym przypomnieniem) powiązania między wskazówką a treścią. W ten sposób obniżeniu ulega dostępność innej, alternatywnej informacji [2]. Efekt ten można uzyskać na przykład poprzez częstsze i dłuższe prezentowanie bodźca istotnego w porównaniu z nieistotnym. W tym wypadku nie jest tłumiona ani reprezentacja nieistotnej treści, ani nie jest osłabiany jej związek ze wskazówką. Drugi postulowany mechanizm polega na osłabianiu związku pomiędzy wskazówką a nieistotną treścią. Ma to miejsce podczas procesu odtwarzania (retrieval-induced forgetting), co prowadzi w konsekwencji do osłabienia wcześniejszego związku – kolejne przypomnienia wzmacniają treść i jednocześnie osłabiają powiązanie z jej konkurencyjną alternatywą (np. Anderson, 2003; Barnier, Hung i Conway, 2004; Storm i Jobe, 2012; Hauer i Wessel, 2006). Tłumienie reprezentacji – najsilniejszy z wymienionych mechanizmów – polega na aktywnym (tj. zamierzonym w przeciwieństwie do poprzednich dwóch) zmniejszaniu dostępu do określonej treści. Efekt ten można uzyskać poprzez ukierunkowane zapominanie (directed forgetting; np. Barnier, Conway, Mayoh, Speyer, Avizmil i Harris, 2007; David i Brown, 2003; Joslyn i Oakes, 2005) lub zadanie myśl–nie myśl (Noreen i MacLeod, 2013; Racsmány, Conway, Keresztes i Krajcsi, 2011). Typowa procedura ukierunkowanego zapominania polega na tym, że osoby uczestniczące w badaniu uczą się dwóch list słów. Po prezentacji listy pierwszej, a przed prezentacją listy drugiej, otrzymują polecenie „zapamiętaj” lub „zapomnij” listę nr 1. Instrukcja „zapomnij” prowadzi do gorszego pamiętania listy 1 i lepszego przywołania listy 2 w porównaniu z grupą polecenia „pamiętaj”. W zadaniu myśl–nie myśl, osoby badane uczą się par słów (np. chleb–chmura, miód–zszywacz), które w następnej kolejności są ćwiczone w warunku z poleceniem „myśl–pamiętaj” (chleb–_____) lub ”nie myśl–hamuj treść” (miód–_____ ). Zazwyczaj obserwuje się lepsze pamiętanie treści ćwiczonych z poleceniem „myśl” niż „nie myśl” w porównaniu z osobami, które nie były instruowane. Aby odpowiedzieć na pytanie, do której z powyższych kategorii należy mechanizm hamowania postulowany przez Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000), zostanie on omówiony bardziej szczegółowo.

Baza autobiograficzna jest siecią wzajemnie powiązanych ze sobą informacji pamięciowych, których poziom aktywacji (pobudzenia) zmienia się nieustannie pod wpływem zjawiska rozchodzącej się aktywacji i wskazówek różnego typu. Według nadrzędnej zasady funkcjonowania systemu (np. Conway i Williams, 2008), te elementy bazy wiedzy autobiograficznej, które są powiązane z systemem Ja (aktualnie realizowanymi celami, oczekiwaniami, dążeniami, obrazem siebie), są wysoce dostępne, podczas gdy informacje mniej istotne dla Ja są mniej podatne na aktywizację. Głównym zadaniem systemu wykonawczego jest więc, z jednej strony, aktywizowanie informacji z bazy i przywoływanie planów zgodnych z aktualnie realizowanymi priorytetami oraz, z drugiej strony, hamowanie treści (wzorów aktywizacji informacji z „bazy danych”), które mogłyby doprowadzić do przerwania wykonywania tego zadania [3].

Model ten zakłada istnienie co najmniej dwóch mechanizmów tak rozumianego hamowania. Po pierwsze, hamowane mogą być treści już zaktywizowane – wówczas przyjmuje ono formę obniżania poziomu ich pobudzenia, zmniejszając tym samym ich konkurencyjność w skutecznej odpowiedzi na daną wskazówkę. Kluczowe jest tutaj założenie o braku powiązania wskazówki z bodźcem poprzedzającym (Ball i Hennessey, 2009; Huddleston i Anderson, 2012). Tylko w odniesieniu do niespecyficznej (neutralnej) wskazówki, która nie jest powiązana z treścią danego typu (np. piórnik jest charakterystyczny bardziej dla kontekstu szkoły niż studiów) można zaobserwować hamowanie rozumiane jako zmniejszoną konkurencyjność w procesie wydobywania informacji pamięciowej. Warunkiem zaobserwowania tego typu konkurencyjności jest więc zastosowanie wskazówki, która z równym prawdopodobieństwem wzbudza różne wspomnienia (np. zarówno pozytywne, jak i neutralne, pochodzące z okresu gimnazjum lub szkoły średniej itp.). Nie znaczy to, że hamowane treści nie będą trafiać w ogóle do świadomości, zgodnie z zasadą „wszystko albo nic”, ale że prawdopodobieństwo ich pojawienia się będzie mniejsze. Po drugie, proces hamowania może polegać na obniżaniu ogólnego progu poziomu wymaganego do skutecznej aktywizacji elementów wiedzy, czyli informacji, które jeszcze nie są, ale mogą zostać wzbudzone. Są one wówczas trudno dostępne dla wskazówki. Jest to zgodne z koncepcją Tulvinga (1974, 1984), który dokonał rozróżnienia między całkowitym brakiem informacji w pamięci (unavailability) a jej dostępnością (inaccessibility). W pierwszym więc przypadku, treści są nie tyle niedostępne, co mniej podatne na wskazówkę. Podczas gdy w drugim zakłada się istnienie pewnego stałego wzorca pobudzenia/hamowania wpisanego w informację epizodyczną (Racsmany i Conway, 2006).

Wracając do przedstawionej kategoryzacji procesów hamowania, nie sposób odnieść do niej mechanizmu postulowanego przez Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000). Wydaje się on łączyć w sobie cechy zarówno mechanizmu dezaktywacji powiązania, jak i aktywnego tłumienia, ponieważ: (a) jest on automatyczny: niezależny od intencji i świadomości, (b) wpływa na związek pomiędzy wskazówką a treścią informacji (zmniejszenie siły związku między wskazówką a treścią może mieć formę zwiększenia progu minimalnego pobudzenia), (c) wpływa na dostępność treści już powstałej, poprzez prawdopodobne obniżenie poziomu jej pobudzenia. Jednocześnie od mechanizmów dezaktywacji powiązania i aktywnego tłumienia różni go: (a) niezależność od historii przywołań w przeszłości, (b) zależność od systemu celów zgodnych lub niezgodnych z Ja roboczym, (c) istnienie jednego mechanizmu, który wpływa zarówno na treści już zaktywizowane jak i takie, które dopiero mogą zostać wzbudzone, (d) brak konieczności wydobywania informacji z pamięci, aby mógł zajść proces hamowania – wystarczy aktywacja podprogowa, bez konstruowania wspomnienia, aby proces mógł zajść, (e) możliwość aktywnego i bezpośredniego hamowania treści niewzbudzonych: proces odbywa się w odniesieniu do informacji, które mają być docelowo hamowane bez ich świadomego przetwarzania – w przypadku wcześniej wymienionych kategorii hamowanie, poza aktywnym tłumieniem, ma charakter bierny i jest wynikiem przetwarzania informacji, (f) bezpośrednie powiązanie hamowania ze strukturą wiedzy autobiograficznej.

Wszystko to przemawia za tym, aby traktować mechanizm hamowania postulowany przez Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000) jako jakościowo odmienny od tych opisanych w odniesieniu do pamięci epizodycznej. Nie znaczy to, że jest on jedynym mechanizmem hamowania w pamięci autobiograficznej. Wiele wskazuje na to, że różne tego rodzaju procesy mogą ze sobą współwystępować (np. Barnier i in. 2007; Barnier, Hung i Conway, 2004; David i Brown, 2003; Joslyn i Oakes, 2005; Storm i Jobe, 2012; Wessel i Hauer, 2006).

Warto zapytać, czy istnieją jakiekolwiek dane empiryczne sugerujące istnienie mechanizmu zgodnego z modelem Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000). Jakich wyników należałoby oczekiwać? Po pierwsze, zgodnie z mechanizmem hamowania polegającym na obniżaniu podatności informacji już wzbudzonej, hamowanie działa w przeciwnym kierunku do zjawiska rozprzestrzeniającej się aktywacji. Z jednej więc strony, poprzedzanie etapu przypominania wskazówkami związanymi z pewnym okresem życia (np. czas liceum) powinno zwiększyć dostępność informacji z tym okresem powiązanych. Z drugiej strony natomiast, zgodnie z działaniem mechanizmu hamowania, treści te powinny być mniej (sic!) dostępne. Charakteryzować się powinny również dłuższym czasem wydobycia, jeśli są niezgodne z bieżącym zadaniem. Mechanizmy hamowania będą miały znaczenie dla przetwarzania informacji tak długo, jak długo istnieje potrzeba oddzielenia informacji istotnych od nieistotnych z punktu widzenia realizowanych celów (Veling i Knippenberg, 2008). W konsekwencji, treści pobudzone w procesie poprzedzania stanowią jednocześnie przedmiot procesów hamowania. W odniesieniu do drugiego typu hamowania (mniejsza pobudliwość elementów wiedzy autobiograficznej), należy oczekiwać, że niezgodność pojawiania się jakichkolwiek treści z priorytetami pamięciowego systemu Ja (np. podczas skupienia na wykonaniu ważnego zadania) wiązać się będzie z mniejszą wrażliwością informacji pamięciowych na działanie potencjalnej wskazówki. Przejawiać się to powinno również dłuższymi czasami reakcji. Możliwe konsekwencje tak rozumianego procesu hamowania są więc szczególnie interesujące.

Wyniki jedynego badania mającego na celu weryfikację założenia o istnieniu tego typu mechanizmu dostarczają dowodów potwierdzających te oczekiwania (Ball i Hennessey, 2009). W pierwszym przeprowadzonym przez nich eksperymencie osobom uczestniczącym prezentowano pozytywny lub negatywny bodziec podprogowy (dalej również określany jako pryma). Przykładem pierwszego rodzaju prymy były słowa: piątek, muzyka, prezent, podczas gdy drugiego: poniedziałek, bomba, robaki. Po fazie torowania podprogowego następowała część przypominania zamierzonego w odpowiedzi na neutralną wskazówkę, która w żaden sposób nie była powiązana z prezentowanymi wcześniej bodźcami (tj. była neutralna pod względem powinowactwa do treści różnego typu). Zgodnie ze zjawiskiem rozprzestrzeniającej się aktywacji oczekiwać należało zwiększonej liczby wspomnień korespondujących z prymą, tymczasem uzyskano zupełnie odwrotne wyniki. Są one zgodne z opisanym konstruktem hamowania. Zaobserwowano mniej pozytywnych treści autobiograficznych po zastosowaniu prymy pozytywnej niż negatywnej. Ball i Hennessey (2009) wyjaśniają te wyniki, odwołując się bezpośrednio do modelu Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000). Zgodnie z tym modelem: pryma wzbudziła afektywnie powiązaną z nią część wiedzy autobiograficznej, która była jednocześnie niezgodna z bieżącym zadaniem, czyli przywoływaniem wspomnień w odpowiedzi na wskazówki niemające charakteru afektywnego, a więc niezgodne z prymą. W rezultacie proces rozprzestrzeniającego się hamowania (spread of inhibitory activation) doprowadził nie tyle do niemożności wydobycia tego typu wspomnień, ile zmniejszył ich konkurencyjność w procesie pamięciowym. W efekcie, pomimo faktu, że zdecydowaną większość treści, niezależnie od rodzaju prymy, oceniono jako pozytywne, to było ich mniej w warunku poprzedzania bodźcem pozytywnym. W drugim przeprowadzonym przez nich badaniu (eksperyment 2, Ball i Hennessey, 2009), prymy pochodziły z poziomu okresów życia – związanych z dzieciństwem (pryma odległa: przedszkole, szkoła podstawowa) lub adolescencją (pryma bieżąca: szkoła średnia). Zgodnie ze zjawiskiem rozprzestrzeniającej się aktywacji, należało oczekiwać większej liczby wspomnień odnoszących się do odległej przeszłości w odpowiedzi na prymę pochodzącą z wczesnego okresu życia. Analogicznie, oczekiwano większej liczby wspomnień pochodzących z mniej odległej przeszłości w przypadku prymy bieżącej. Natomiast zgodnie z hipotezą hamowania, oczekiwać należało odwrotnych wyników – większej liczby wspomnień pochodzących z odległej przeszłości w odpowiedzi na prymę bieżącą oraz większej liczby wspomnień bieżących w odpowiedzi na prymę odległą. Zgodnie z oczekiwaniami autorów badania, zaobserwowano więcej wspomnień dotyczących bieżącego okresu życia w odpowiedzi na neutralną temporalnie wskazówkę, kiedy pryma pochodziła z dzieciństwa w porównaniu z prymą z adolescencji. Autorowi i autorce (Balli Hennessey, 2009) udało się zreplikować ten efekt, dostarczając tym samym dowodu na istnienie mechanizmu hamowania zgodnego z propozycją Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000).

Mimo że niewiele było dotychczas badań dedykowanych bezpośrednio procesom hamowania w pamięci autobiograficznej, to zauważyć można rosnącą ich liczbę (Pastotter i Bauml, 2010). Jest to zrozumiałe, ponieważ wyjaśnienie mechanizmu, który ogranicza dostęp treści pamięciowych do świadomości, jest istotne co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, pozwoli ono uzyskać wgląd w podstawowe mechanizmy funkcjonowania pamięci. Po drugie, przyczyni się do opracowania praktycznych oddziaływań terapeutycznych. Te ostatnie są szczególnie ważne w sytuacji, gdy pożądane jest: uzyskanie dostępu do istotnych dla podmiotu treści, oraz zablokowanie dostępu do treści niechcianych (np. w syndromie stresu pourazowego).

[1] Nie oznacza to jednak, że mechanizm hamowania w pamięci epizodycznej jest powszechnie akceptowany. Raaijmakers i Jakub (2013) uważają, że nie ma wystarczającego powodu dla uznania konstruktu hamowania (kosztem prostszych wyjaśnień) jako ogólnej teorii wyjaśniającej zapominanie.

[2] Raaijmakers i Jakub (2013) zwracają jednak uwagę, że ma on charakter już raczej historyczny i nie jest traktowany jako forma hamowania.

[3] Maruszewski zauważa (2005), że system ten nie pozwala na aktywizację informacji mogących przerwać wykonywaną czynność.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwieńskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).