Mechanizm rozprzestrzeniającej się aktywacji poszczególnych elementów bazy autobiograficznej zajmuje wiele miejsca w koncepcji pamięciowego systemu Ja Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000, również w późniejszych ich modyfikacjach, np. Conway, 2005, 2009) – zarówno w przetwarzaniu bezpośrednim, jak i generatywnym. Mace zauważa (2010, również Ball i Hennessey, 2009; Mace i Clevinger, 2013), że choć założenie o mechanizmie rozprzestrzeniającej się aktywacji było przedmiotem intensywnych badań (zob. przeglądy w: Jagodzińska, 2008; Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2008), to jednak nie doczekał się on porównywalnej refleksji i uwagi w kontekście pamięci autobiograficznej. W dalszej części rozważań zostaną więc przedstawione najważniejsze założenia sieciowej organizacji pamięci oraz dane sugerujące możliwość ich zastosowania w odniesieniu do pamięci autobiograficznej.

Zgodnie z ogólnym założeniem asocjacjonistycznych modeli pamięci (Anderson i Bower, 1974), pamięć opiera się na sieci semantycznej tworzonej przez elementy powiązane ze sobą wzajemnymi relacjami. Nie wikłając się w dyskusję dotyczącą struktury tej sieci, czyli zagadnienie, czy ma ona charakter punktów węzłowych i wiążących te punkty relacji (Anderson i Bower, 1974; Collins i Loftus, 1975), czy też sieci neuronalnej (McClelland i Rumelhart, 1981), można założyć istnienie zjawiska rozprzestrzeniającej się aktywacji niezależnie od przyjętego modelu. Asocjacja jest konstruktem teoretycznym (nieobserwowanym bezpośrednio, Kahana, Howard, Polyn, 2008) i opisuje mechanizm konstruowania wspomnienia za pomocą innych informacji pamięciowych do niego prowadzących i z nim związanych (Glenberg, 1997). Oznacza to, że aktywacja jednego elementu ulega rozprzestrzenieniu się na inne, powiązane z nim (podobne do niego) jednostki sieci. W tym sensie przypominanie przez osoby badane wydarzeń z dzieciństwa powinno zwiększyć prawdopodobieństwo pojawienia się podobnych (w jakikolwiek sposób powiązanych z nimi – na przykład temporalnie, tematycznie) wspomnień w okresie następującym po sesji eksperymentalnej.

Analizując zjawisko rozprzestrzeniającej się aktywacji w pamięci autobiograficznej, Mace (2010) zwraca uwagę na trzy kluczowe zagadnienia: (1) kierunek rozprzestrzeniania się pobudzenia, (2) jego efekt oraz (3) automatyczny charakter. Zgodnie z pierwszym, aktywacja może być przekazywana między elementami: (a) w obrębie danego systemu, na przykład tylko w pamięci autobiograficznej, lub, (b) między różnymi systemami pamięciowymi, na przykład od pamięci semantycznej do epizodycznej (lub na odwrót). W rezultacie, produkt takiej aktywacji może, choć nie musi, zostać uświadomiony. W przypadku nieświadomej aktywacji osoba nie zdaje sobie sprawy, że pewien bodziec wpłynął na pojawienie się określonej treści (brak świadomości związku między prymą a treścią, unconscious activation, np. Ball i Hennessey, 2009) lub też w ogóle jej jeszcze nie doświadczyła (mimo że została zaktywizowana). Przykładem świadomej aktywacji (tj. podmiot rozpoznaje relację pomiędzy bodźcem a asocjacją) jest na przykład zjawisko wspomnień łańcuchowych, kiedy to przypominaniu zamierzonemu towarzyszą wspomnienia powstające spontanicznie (Mace, 2007, por. Mimowolne wspomnienia autobiograficzne). Z tej perspektywy interesujące jest pytanie, dlaczego niektóre treści są doświadczane świadomie, podczas gdy inne nie. Zgodnie z ujęciem sieciowym, niekiedy treść nie uzyskuje wystarczającej siły pobudzenia, aktywacja jest słaba, rozchodzi się po wielu powiązanych ze sobą elementach. Innym razem może być ona w jakiś sposób hamowana lub blokowana, co zostało omówione w haśle procesy hamowania poznawczego w pamięci autobiograficznej.

Ostatnią cechą wyróżnioną przez Mace’a (2010) jest automatyczny charakter rozprzestrzeniającej się aktywacji. Innymi słowy, raz wzbudzone pobudzenie rozchodzi się po powiązanych elementach w sposób nieunikniony. Konstrukt rozprzestrzeniającej się aktywacji pozwala na formułowanie bardzo jasnych i ściśle określonych oczekiwań, na przykład: (a) wspomnienia autobiograficzne są podatne na mechanizm torowania – wcześniejsza aktywność poznawcza powinna więc mieć na nie wpływ, (b) torowanie powinno mieć jeszcze większe znaczenie w przypadku wspomnień mimowolnych, które z natury mają charakter automatyczny, (c) przypominanie zamierzone powinno w szczególności wzbudzać silną rozprzestrzeniającą się aktywację, torującą różnorodne treści (np. mimowolne wspomnienia łańcuchowe, zob. rozdział 2), (d) automatyczność procesu przejawiać się będzie doświadczaniem różnorodnych treści jeszcze jakiś czas po zainicjowaniu, wzbudzeniu aktywacji w sieci.

Badania dotyczące możliwości prymowania informacji pamięciowych w pamięci autobiograficznej skupiają się na wpływie prymy na później przetwarzaną treść lub wpływie uformowanego już wspomnienia na towarzyszące mu treści (wspomnienia łańcuchowe, np. Mace, 2009, Mace, Clevinger i Bernas, 2013). Przykładem pierwszej kategorii są badania Conwaya i Bekeriana (1987, eksperyment 2), w których poprzedzanie fazy przypominania zamierzonego (w odpowiedzi na wskazówkę zdarzeń ogólnych, np. staż w Londynie) bodźcem odnoszącym się do okresów życia związanych ze wskazówką (np. czas studiów doktoranckich) prowadziło do krótszych czasów reakcji przywoływania wspomnień. Podobne wyniki (krótszy czas reakcji wspomnień związanych z torowanym okresem życia) uzyskał Mace i Clevinger (eksperyment 3, 2013). Mace (2005) zaobserwował z kolei, że przywoływane w warunkach eksperymentalnych wspomnienia z pewnego okresu mogą wpływać na większą liczbę wspomnień mimowolnych związanych z tym okresem, obserwowanych na co dzień. Przykładem badań drugiego typu są obserwacje dotyczące powstawania wspomnień mimowolnych pod wpływem zamierzonego przypominania. Zgodnie z nimi (np. Mace, 2004, 2010, 2007; Ball, 2007): (a) są one zawsze powiązane pod jakimś względem ze wzbudzającą je treścią lub aktywnością, (b) powiązanie to ma najczęściej charakter pojęciowy (np. osoba, miejsce, czynność) i dotyczy różnych poziomów struktury wiedzy autobiograficznej, (c) kierunek powiązania może być dowolny – zarówno od elementów semantycznych do autobiograficznych, jak i na odwrót.

Mimo, że niewiele jest obecnie badań bezpośrednio odwołujących się do zjawiska torowania w pamięci autobiograficznej (Ball i Hennessey, 2009; Conway i Bekerian, 1987; Mace, 2005, 2007, 2009; Mace i Clevinger, 2013; Mace, Clevinger i Bernas, 2013), istniejące dane dostarczają dowodów, że może ono być istotnym mechanizmem jej funkcjonowania. Jak jednak sugerują badania przeprowadzone przez Balla i Hennessey (2009), mechanizm rozprzestrzeniającej się aktywacji może być w istotny sposób modyfikowany przez procesy hamowania, których istnienie zakłada koncepcja Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000).

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).