Analiza mechanizmów przypominania [1] przeprowadzona może być zgodnie z podziałem na poznawcze mechanizmy pamięciowe i niepamięciowe. Pierwsze z nich dotyczą aspektu treściowego wspomnień i opisywane są za pomocą procesów aktywizacji określonych fragmentów wiedzy autobiograficznej. W ich analizie uwzględnione mogą więc zostać mechanizmy przypominania bezpośredniego i generatywnego. Istotnym ich elementem jest założenie o asocjacyjnym charakterze procesu przypominania (zob. zjawisko rozprzestrzeniającej się aktywacji w pamięci autobiograficznej). Drugi typ mechanizmów odnosi się do formalnych aspektów przypominania, a więc szeroko rozumianych procesów funkcjonowania poznawczego, w szczególności: hamowania epizodycznego oraz zależności wykonania zadania od dostępnych zasobów. Zgodnie z propozycją Nęcki (2000), formalna analiza w tym wypadku może odnosić się do analizy procesów przy jednoczesnym abstrahowaniu od ich treści. Nie oznacza to jednak, że poznawcze mechanizmy niepamięciowe nie mają wpływu na treść wspomnień. Treść zdaje się być zależna w równym stopniu od mechanizmów pamięciowych, jak i niepamięciowych. Podział ten ma więc charakter stricte umowny.

W celu wyodrębnienia mechanizmów kluczowych dla formowania wspomnień warto krótko podsumować najważniejsze założenia koncepcji Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000). Pamięciowy system Ja wyłania się z interakcji pomiędzy Ja roboczym a poszczególnymi strukturami autobiograficznymi. Jest on hierarchicznie zorganizowany przy jednoczesnym zróżnicowanym dostępie poszczególnych jego elementów. Wspomnienia autobiograficzne nie są więc przechowywane w pamięci długotrwałej w „gotowej” postaci, są raczej dynamicznie konstruowane na podstawie wiedzy autobiograficznej i mają charakter tymczasowy, przejściowy. Istnieją zawsze w określonym kontekście procesu przypominania. Treść wspomnienia zależy więc od celu jego przypomnienia, dostępnych wskazówek, adresatów, jak również aktualnej sytuacji, w której przebiega. W tym sensie, wspomnienie jest niczym innym jak poznawczą konstrukcją opartą na wzorcu aktywacji (lub zahamowania) różnych elementów całego systemu. Każdy z tych elementów stanowi wskazówkę dla kolejnego – stąd wspomnienie za każdym razem może się różnić pod względem tworzących go treści. Model Conwaya i Pleydell-Pearce’a (2000) zakłada, że cechą charakterystyczną wiedzy tego rodzaju jest jej wysoka podatność na wszelkiego rodzaju bodźce. Tylko za ich pomocą możliwy jest dostęp do informacji pamięciowych (Haque i Conway, 2001). Z tego powodu, istotnym elementem dla powstania wspomnienia jest za każdym razem jakaś wskazówka. Stanowi ona źródło aktywacji elementów wiedzy autobiograficznej, niezależnie od rozpatrywanego poziomu. W tym kontekście warte omówienia wydają się trzy mechanizmy regulujące funkcjonowanie pamięci autobiograficznej: przetwarzanie bezpośrednie i generatywne, proces rozprzestrzeniającej się aktywacji oraz hamowanie epizodyczne.

[1] Celowo użyto sformułowania „przypominanie” zamiast na przykład „przywoływanie” lub „wydobywanie”, ponieważ sugerują one intencjonalny i strategiczny sposób wydobywania informacji z pamięci, podczas gdy „przypominanie” wydaje się być pod tym względem neutralne (przypominać sobie vs przypominać się, Hankała, 2009).

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065), oraz w ramach projektu badawczego SONATA (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).