Mimowolne wspomnienia autobiograficzne powstają w sposób spontaniczny, niezamierzony i odnoszą się do zdarzeń z osobistej przeszłości (np. Berntsen, 1996, 1998, 2009, 2010; Berntsen i Hall, 2004; Mace, 2007b). Ich kluczową cechą definicyjną jest więc brak poprzedzającej przypomnienie intencji przywołania określonego wspomnienia (Barzykowski i Staugaard, 2016). Wspomnieniom zamierzonym (dowolnym) towarzyszy natomiast świadomość celowości procesu przypominania – jest ona obecna również w momencie pojawienia się treści szukanego wspomnienia w świadomości. Mechanizm wydobywania informacji pamięciowych (automatyczny, spontaniczny, nieukierunkowany na cel) stanowi podstawę i jednocześnie powód wyróżnienia tego typu treści jako odrębnej kategorii wspomnień autobiograficznych. Innymi słowy, zakłada się, że wspomnienia dowolne są przetwarzane w sposób strategiczny, wysiłkowy, podczas gdy mimowolne – automatyczny.

Według Mace’a (2010) kategoria intencjonalności, poza tym, że kluczowa, jest jednocześnie najbardziej niejasna i opiera się raczej na własnym subiektywnym doświadczeniu (fenomenologicznej obserwacji, Mandler, 2007) niż danych empirycznych. Brak jest więc uznanej powszechnie definicji mimowolności (Mandler, 2007). Tym samym, nie wiadomo do końca, co tak naprawdę odróżnia proces zamierzony od mimowolnego. Innymi słowy, skąd wiadomo, że wspomnienie ma charakter dowolny i jest przetwarzane celowo? Pewnym rozwiązaniem tego problemu jest według Mace’a (2010) przyjęcie szerokiej definicji procesu mimowolnego i wąskiej definicji procesu dowolnego. Zgodnie z nim, zdecydowana większość procesów poznawczych jest pozbawiona kontroli i odbywa się poza świadomością, podczas gdy tylko ich część podlega świadomej relatywnej kontroli. Ostatecznie trudno jest na drodze introspekcji odpowiedzieć na pytanie o sposób, w jaki przywołało się dane wspomnienie. W pewnym momencie pojawia się ono w świadomości bez udziału procesów podlegających świadomej kontroli. Nawet niebudzące wątpliwości procesy strategiczne (np. wielokrotne powtarzanie nazwy miasta „Londyn”) są możliwe dzięki udziałowi w nich procesów mimowolnych i automatycznych (Helstrup, De Beni, Cornoldi i Koriat, 2007; Mace, 2008). W tym sensie cała pamięć jest spontaniczna, niektóre tylko jej procesy są relatywnie zamierzone. Bezpieczniejsze jest więc uznanie, że wspomnienia mimowolne nie tyle są automatyczne i tworzą się poza świadomą kontrolą, co pozbawione są etapu formułowania intencji. Według Mandlera (2007) dobrze obrazuje to przykład, gdy próbujemy nieskutecznie przypomnieć sobie pewien epizod z własnego życia. W sytuacji natychmiastowego niepowodzenia może się nam on przypomnieć na przykład po dwóch dniach. Mimo że  przetwarzanie odbywało się poza świadomą kontrolą, jest ono odpowiedzią na wcześniej zainicjowany proces – w tym rozumieniu nie stanowi przykładu mimowolnego wspomnienia. Stanowisko prezentowane przez Mace’a (2010) ma charakter porządkujący i zostało przedstawione schematycznie na rycinie 3.

Rycina 3. Schemat kontinuum procesów mimowolnych i zamierzonych (opracowanie własne na podstawie: Mace, 2010, s. 52)

Oczywiście pojawia się pytanie, czym jest intencja i jaki jest jej wpływ na procesy pamięciowe. Mimo że zagadnienie to w sposób znaczący wykracza poza przedmiot niniejszego hasła, to warto zasygnalizować, iż może być ono istotnym elementem umysłowego nastawienia na przypominanie (retrieval mode, Tulving, 1983; Wheeler, Stuss i Tulving, 1997). Jest ono definiowane jako „autonoetyczny świadomy stan, w którym docierające informacje są traktowane jako potencjalne wskazówki (reminders) dla przypomnienia przeszłych wydarzeń lub punkt wyjścia do temporalnego podróżowania w myślach” (Wheeler, Stuss i Tulving, ,1997, s. 340). Z kolei Conway (2001) uważa, że w tym nastawieniu Ja przedmiotowe jest jednocześnie Ja podmiotowym (tj. elementy wiedzy autobiograficznej są doświadczane jako Ja).

Warto w dalszej kolejności rozważyć dokładniejszą definicję wspomnień mimowolnych i jej zakres.

Przygotowanie i opracowanie materiału było możliwe dzięki finansowaniu przyznanemu Krystianowi Barzykowskiemu na przygotowanie rozprawy doktorskiej, pisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Agnieszki Niedźwińskiej, przez Narodowe Centrum Nauki w ramach stypendium doktorskiego ETIUDA 1 (nr: DEC-2013/08/T/HS6/00065) oraz w ramach projektu badawczego SONATA 10 (nr: UMO-2015/19/D/HS6/00641).